ΜΑΡΙΟΣ ΝΟΒΑΚΟΠΟΥΛΟΣ: Ο Άγιος Βενέδικτος και το μέλλον του χριστιανισμού στη Δύση

Τρίτη 29 Δεκεμβρίου 2015

Ο Άγιος Βενέδικτος και το μέλλον του χριστιανισμού στη Δύση

Γράφει ο Μάριος Νοβακόπουλος*

ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΕΠΟΧΗΣ

Η Ευρώπη και η Δύση γενικότερα έχει διαμορφώσει έναν καθαρά κοσμικό πολιτισμό, ολοκάθαρα βασισμένο δηλαδή στις αρχές του ανθρωπισμού, του διαφωτισμού και της νεωτερικότητας. Μέτρο πάντων είναι ο άνθρωπος, η ηθική βασίζεται σε ότι εκείνος επιθυμεί και αρέσκεται. Η παράδοση δεν αποτελεί πλέον πυξίδα της κοινωνικής πορείας, αλλά όλο και περισσότερο παραγκωνίζεται από τη γοητεία του νέου και του ανατρεπτικού. Μία σειρά ριζοσπαστικών κινημάτων και επαναστάσεων ανέτρεψε αντιλήψεις αιώνων. Καταστάσεις και αξίες κάποτε αδιανόητες έγιναν κανόνας αυτονόητος. Η νέα πραγματικότητα έφερε λύσεις, ανακούφιση και πρόοδο, αλλά και την ίδια στιγμή στρεβλώσεις, παθογένειες και ακρότητες.

Μεγάλο θύμα της αλλαγής ήταν η Χριστιανοσύνη, ο πολιτισμός δηλαδή που, μαζί με έντονα ελληνορωμαϊκά στοιχεία, κτίστηκε πάνω στη χριστιανική πίστη και κοσμοθέαση. Στον πολιτισμό αυτό η καθημερινότητα του ανθρώπου περιστρεφόταν γύρω από την ενορία και τη λειτουργική ζωή. Η θρησκευτική του ταυτότητα ήταν πρωταρχικής σημασίας και διέτρεχε κάθε έκφανση του βίου του. Καλλιτέχνες, μουσικοί και συγγραφείς, από το Ραφαήλ και τον Μότσαρτ ως τον Ντίκενς, παρήγαγαν σε τεράστια ποσόστητα χριστιανικά αριστουργήματα. Όλη την ευρωπαϊκή ήπειρο κοσμούν μεγαλοπρεπείς καθεδρικοί ναοί που διαλαλούν την επικράτηση του Τιμίου Σταυρού εκεί που κάποτε λυμαίνονταν τα είδωλα.

Φυσικά ακόμη υπάρχει χριστιανισμός, και εκατοντάδες εκατομμύρια πιστών του στο δυτικό κόσμο. Δεν υπάρχει όμως Χριστιανοσύνη, δηλαδή κοινωνία κτισμένη πάνω στο Ευαγγέλιο. Σε έναν κόσμο πλουραλιστικό κάτι τέτοιο θα ήταν δύσκολο, αν όχι επιλήψιμο βάσει των νεωτερικών αρχών. Αυτό όμως δεν είναι το θέμα. Σαφώς η θεσμική αποχριστιανοποίηση των δυτικών εθνών είναι θλιβερό δείγμα παρακμής. Το αληθινά ανησυχητικό είναι η εκκοσμίκευση του φρονήματος των ιδίων των χριστιανών. Κάποτε επικρατούσε ο χριστιανικός πολιτισμός και η εμπλοκή του ατόμου με τη θρησκεία ήταν φυσική. Η κοινότητα ζούσε έτσι την καθημερινότητα της που η θρησκεία ερχόταν και εφαπτόταν σε κοινωνικές εκδηλώσεις, προσωπικές στιγμές, συμβάσεις και παραμύθια. Όταν ο πολιτισμός άλλαξε, το ακατήχητο ποίμνιο μετέβαλε τον τρόπο ζωής του και η ένεκα συνηθείας πίστη του ξεθώριασε. Η έκρηξη της αθεΐας και της θρησκευτικής αδιαφορίας δεν έγινε επειδή κατά εκατομμύρια οι σύγχρονοι άνθρωποι διεπίστωσαν ότι η επιχειρηματολογία του Dawkins υπερτερεί της απολογητικής του Lewis. Ο κόσμος απομακρύνθηκε από τις εκκλησίες, διότι δεν ταίριαζαν πουθενά μέσα στη ζωή του. Γεννιόμαστε, μεγαλώνουμε, μορφωνόμαστε, εργαζόμαστε, διασκεδάζουμε και δημιουργούμε ανθρώπινες σχέσεις, ζούμε δηλαδή πλήρεις βίους όπου δε χρειάζεται πουθενά το θρησκευτικό στοιχείο. Ο νέος άνθρωπος δυσανασχετεί με οποιαδήποτε παραίνεση που τον καλεί σε αλλαγή, αυτοπειθαρχία, έλεγχο. Ο τυπολατρικός κυριακάτικος εκκλησιασμός πλέον αφήνει αδιαφόρους ανθρώπους με κοσμοθεωρίες κοσμικές, πλήρως αντίθετες με ότι διδάσκει ο χριστιανισμός.

Η παρακμή, η κατάρρευση της πίστης και των παραδόσεων της είναι παραπάνω από εμφανής. Η κοσμική κουλτούρα πνίγει προοδευτικά κάθε εσωτερική αντίσταση των ανθρώπων, και καθιστά κάθε εξωτερικό εγχείρημα καταδιακσμένο σε αποτυχία. Επιπλέον, η θρησκευτική φθορά έχει συνέπειες: αποσταθεροποιεί συμπεριφορές, θεσμούς και παραδόσεις, αδυνατίζοντας συνεπώς την κοινωνική συνοχή και συμβάλλοντας στην ευρύτερη εξασθένιση του δυτικού πολιτισμού.

Η “ΒΕΝΕΔΙΚΤΕΙΟΣ ΕΠΙΛΟΓΗ”

Το 1981 ο φιλόσοφος Alasdair McIntyre στο βιβλίο του After Virtue (Μετά την Αρετή) ανέλυσε την αποτυχία του ατομοκεντρικού συστήματος ηθικής και διανόησης, σημείωσε τα αδιέξοδα του ορθολογισμού και προειδοποίησε για μια νέα σκοτεινή εποχή, όπου η ηθική και η αρετή θα έπρεπε να διαφυλαχθούν. Στην τελευταία παράγραφο του έργου του, γράφει (απόδοση από τα αγγλικά):

“Είναι πάντα επικίνδυνο να κάνει κανείς ακριβείς παραλληλισμούς μεταξύ ιστορικών περιόδων. Και κάποιοι από τους πιο παραπλανητικούς παραλληλισμούς είναι αυτοί που έχουν γίνει ανάμεσα στη δική μας εποχή στην Ευρώπη και τη Βόρειο Αμερική, και την εποχή όπου η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία παρήκμασε προς τους Σκοτεινούς Χρόνους. Παρά ταύτα κάποια παράλληλα μοτίβα υπάρχουν. Ένα κρίσιμο σημείο καμπής στην παλαιότερη ιστορία έλαβε χώρα άνδρες και γυναίκες με καλή θέληση απομακρύνθηκαν από το καθήκον να στηρίζουν τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία και έπαυσαν να ταυτίζουν τη διατήρηση του συνεχούς πολιτικής και ηθικής κοινότητας με τη συντήρηση της αυτοκρατορίας. Αντιθέτως, αυτό που έθεσαν ως στόχο στους εαυτούς τους, συχνά χωρίς να αναγνωρίζουν οι ίδιοι τι ακριβώς κάνουν, ήταν η κατασκευή νέων μορφών κοινότητας μέσα στην οποία η ηθική ζωή μπορούσε να συντηρηθεί και στην οποία τόσο η ηθική όσο και η ευγένεια μπορούσαν να επιβιώσουν μέσα στους επερχομένους καιρούς της βαρβαρότητας και τους σκότους. Εάν η μαρτυρία μου για την ηθική κατάσταση μας είναι σωστή, θα έπρεπε επίσης να συμπεράνουμε πως εδώ και αρκετό καιρό και εμείς έχουμε φθάσει σε σημείο καμπής. Αυτό που έχει σημασία είναι η δόμηση τοπικών μορφών κοινότητας μέσα στις οποίες η ευγένεια και η διανοητική και ηθική ζωή μπορεί να συντηρηθεί μέσα στους νέους Σκοτεινούς Χρόνους που βρίσκονται εμπρός μας. Και εάν η παράδοση των αρετών μπόρεσε να επιβιώσει τα δεινά των τελευταίων Σκοτεινών Χρόνων, δεν είμαστε τελείως χωρίς ελπίδες. Αυτή τη φορά όμως οι βάρβαροι δε περιμένουν πέρα από τα σύνορα. Ήδη μας κυβερνούν εδώ και καιρό. Και είναι η δική μας έλλειψη συνείδησης αυτού που συνιστά τμήμα της δικής μας δύσκολης κατάστασης. Περιμένουμε όχι τον Γκοντό, αλλά έναν άλλο -αδιαμφισβήτητα πολύ διαφορετικό- Άγιο Βενέδικτο”

Είναι απίστευτη η πύκνωση νοημάτων και η δυνατότητα πολλαπλών αναγνώσεων στο απόσπασμα αυτό. Όμως πριν από όλα, ας ξεχωρίσουμε το “πρόσωπο της ημέρας”: ποιος ήταν ο Άγιος Βενέδικτος;

Ο Βενέδικτος ο εκ Νουρσίας είναι, όπως όλοι οι άγιοι της προσχισματικής, Ορθόδοξης Δύσης, μάλλον άγνωστος στην Ελλάδα. Γεννήθηκε στην Ιταλία στα τέλη του 5ου αιώνα, επί της βασιλείας των Οστρογότθων. Ήταν από πλούσια οικογένεια η οποία μερίμνησε για την κοσμική του παιδεία, ο Βενέδικτος όμως έκλινε έντονα προς τα θεία. Απηυδισμένος από το χάος και τη διαφθορά που άφησε πίσω της η πτώση της Ρώμης, στα τέλη της εφηβείας του αποφάσισε να γίνει ερημίτης. Τον ακολούθησαν πολλοί άλλοι, σπεύδοντας να γίνουν μαθητές του. Οργανώνοντας πολλά μοναστήρια, ο Βενέδικτος θεωρείται ο εισηγητής του μοναχισμού στη Δύση, θεμελιωτής του “Τάγματος των Βενεδικτίνων”. Σύντομα οι μονές των Βενεδικτίνων πλημμύρισαν ολόκληρη την Ευρώπη. Οι μοναχοί συντήρησαν την λατινική γλώσσα, αντέγραφαν και μετέφραζαν όσα κλασσικά κείμενα μπόρεσαν να διασώσουν, κήρυτταν το Ευαγγέλιο και βοηθούσαν τους φτωχούς. Όταν το βαθύ σκότος των πρώτων μεταρωμαϊκών αιώνων άρχιζε να διαλύει η εδραίωση της αυτοκρατορίας του Καρλομάγνου, η γνώση και η πολιτιστική παράδοση που διέσωσαν οι Βενεδικτίνοι έγιναν η μαγιά για την “Καρολίγγειο Αναγέννηση” και την αναζωογόνηση του δυτικού πολιτισμού, που έκτοτε εξελίχθηκε προς αυτό που γνωρίζουμε σήμερα. Για το λόγο αυτό οι Ρωμαιοκαθολικοί έχουν ορίσει το Βενέδικτο ως Προστάτη Άγιο της Ευρώπης.

Διαφαίνεται λοιπόν ο λόγος που ο McIntyre μιλά για την ανάγκη ανάδειξης ενός νέου Βενεδίκτου. Ο Βενέδικτος, μέσα σε μία κοινωνία παρηκμασμένη και εκμαυλισμένη, αρνήθηκε να συμβιβαστεί ή να ζήσει απλά ως κομμάτι της. Αντίθετα, χάραξε δικό του δρόμο, συσπείρωσε ανθρώπους με την ίδια αντίληψη και, στα πλαίσια της κοινωνίας αλλά διακριτά από αυτήν, συνέθεσε τις δομές οι οποίες καλλιέργησαν και διαφύλαξαν την πίστη και τον πολιτισμό. Όσο οι συνθήκες ωρίμαζαν τα μοναστηρια των Βενεδικτίνων έγιναν λιγότερο προστατευμένοι θύλακες και περισσότερο φωτοβόλα εφαλτήρια εκπολιτισμού και ευαγγελισμού των βαρβάρων.

Πάνω λοιπόν στο συμπέρασμα του McIntyre και τη δράση και προσωπικότητα του Αγίου Βενεδίκτου, ο συντηρητικός Αμερικανός (και χριστιανός ορθόδοξος) δημοσιογράφος Rod Dreher, ανέπτυξε τα τελευταία χρόνια μία εκτενή αρθρογραφία και δημοσιολογία πάνω στην ιδέα του για το θέμα μας: the Benedict Option (BenOp),δηλαδή η “Επιλογή του Βενεδίκτου” ή “Βενεδίκτειος Επιλογή”.

Η ΠΡΟΤΑΣΗ ΤΟΥ DREHER ΚΑΙ Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΙΣ ΗΠΑ

Ο ίδιος ο Dreher εξηγεί τον όρο που έπλασε ως εξής (απόδοση από τα αγγλικά):

“Η Βενεδίκτειος Επιλογή αναφέρεται στους χριστιανούς της σύγχρονης Δύσης που παύουν να ταυτίζουν τη διατήρηση της ευπρέπειας και της ηθικής κοινότητας με τη συντήρηση της Αμερικανικής αυτοκρατορίας, και οι οποίοι συνεπώς είναι πρόθυμοι να συστήσουν τοπικές μορφές κοινότητας ως χώρους χριστιανικής αντίστασης ενάντια σε ότι εκπροσωπεί η αυτοκρατορία. Για να τεθεί λιγότερο εντυπωσιακά, η Βενεδίκτειος Επιλογή είναι ένας ευρύτερος όρος για τους Χριστιανούς που δέχονται την κριτική του McIntyre στη νεωτερικότητα και που επίσης αναγνωρίζουν ότι η διάπλαση Χριστιανών που βιώνουν το Χριστιανισμό σύμφωνα με τη Μεγάλη Παράδοση προϋποθέτει ενσωμάτωση σε κοινότητες και θεσμούς αφιερωμένους στη διάπλαση αυτή”

Η θέση του Dreher και η ολοένα αυξανόμενη δημοφιλία της σε κύκλους συντηρητικών Χριστιανών, οφείλεται στο μετασχηματισμό της αμερικανικής κοινωνίας τις τελευταίες δεκαετίες. Παρ’ ότι κοσμική πολιτεία, οι ΗΠΑ ήταν (και είναι ακόμη) χώρα με υψηλότατη θρησκευτικότητα, πολύ περισσότερο από ότι η Δυτική Ευρώπη. Μετά το κίνημα της αμφισβήτησης και τη διάδοση του πολιτιστικού μαρξισμού το 1960 και ύστερα, η κοινωνική πρακτική και τα χρηστά ήθη άρχισαν να απομακρύνονται από τη χριστιανική παράδοση. Τα κοινωνικά κινήματα για τα δικαιώματα των γκέι και υπέρ της άμβλωσης βρήκαν ευρεία απήχηση και πολλοί θιασώτες τους απέρριψαν τις συντηρητικές θρησκευτικές οργανώσεις (υπήρξαν κάποιες που “φιλελευθεροποιήθηκαν” χάριν προσαρμογής στο πνεύμα των καιρών, η φθορά τους όμως επιταχύνθηκε γεωμετρικά αντί να ανασχεθεί). Η “θρησκευόμενη δεξιά” (religious right), με πρωτοπόρους τους ευαγγελιστές του Νότου, κινητοποιήθηκε για να ανακόψει την πορεία αυτή, και να επιβάλει τη θέληση της “σιωπηρής ηθικής πλειοψηφίας” ενάντια στις φιλελεύθερες ελίτ. Η στρατηγική αυτή φάνηκε να δουλεύει, αλλά μετά από μάι πρόσκαιρη συντηρητική αναλαμπή τη δεκαετία του 1980, το ηθικό βαρόμετρο άρχισε να δείχνει ξανά αριστερά.Μετά το 2000 η εκκοσμίκευση πήρε κατακλυσμιαίες διαστάσεις. Η έκρηξη του New Atheism και ένας τρόπος ζωής ξεκάθαρα υλιστικός και ηδονιστικός απομακρύνει μεγάλες μάζες ανθρώπων, ιδίως νέων, από τις εκκλησίες. Η πρόσφατη απόφαση του Ανωτάτου Δικαστηρίου να νομιμοποιήσει το γάμο ομοφυλοφίλων σε ολόκληρη τη χώρα, επιβάλλοντας τον σε 28 πολιτείας οι οποίες μέχρι τότε αρνούντο να το θεσπίσουν, ήταν ένα πολύ ισχυρό σοκ για τις θρησκευόμενες μάζες. Η κοσμική αριστερά ασκεί ασφυκτικό έλεγχο στα πανεπιστήμια μέσω του political correctness, και η εκπαίδευση γίνεται ολοένα και πιο αντίθετη στις χριστιανικές αρχές (εξ ου και το τεράστιο κύμαhomeschooling που έχει εσχάτως αναδυθεί). Στο καταθλιπτικό κλίμα συμβάλει και η εκστρατεία αφαίρεσης θρησκευτικών συμβόλων από κυβερνητικά κτήρια, βιβλικών επιγραφών από σχολιά και χριστιανικών μνημείων από δημοσίους χώρους, (μέχρι και οι μικροί σταυροί στις άκρες των λεωφόρων προς μνήμη θυμάτων αυτοκινητιστικών δε γλίτωσαν σε ορισμένες περιπτώσεις), καθώς οι οργανώσεις αθέων διακατέχονται από παροξυσμό μηνύσεων και καταγγελιών. Είναι πλέον εμφανές: οι ΗΠΑ δεν είναι πια “one nation under God indivisible” αλλά εξελίσσονται σε χώρα ουδετερόθρησκη, “λαϊκή” και όλο και λιγότερο πιστή.

Φυσικά η κατάσταση στις ΗΠΑ έχει πάρα πολλές ιδιομορφίες που δεν αφορούν όλο το Δυτικό κόσμο και δη την Ελλάδα. Δεν μπορούμε όμως παρά να αναγνωρίσουμε το ίδιο μοτίβο παρακμής, εκ των έσω εξασθένισης και αποχριστιανοποίησης που περιγράψαμε στην αρχή του άρθρου.

ΣΤΟ ΔΙΑ ΤΑΥΤΑ

Αυτή η κλήση προς έναν κοινοτισμό αυτοτελή και αντι-πολιτιστικό (counter-cultural) έκανε πολλούς να παερξηγήσουν τον Dreher, νομίζοντας ότι ζητά να “πάρουμε τα βουνά” και να ζήσουμε αποκομένοι από την κοσμική κοινωνία, όπως λ.χ. οι Amish. O Dreher από νωρίς απέκρουσε την κριτική αυτή. Παρ’ ότι δήλωσε θετικός προς όποιους ήθελαν η αυτοοργάνωση τους να λάβει και χωρική διάσταση, είπε ότι κατά κύριο λόγο η Βενεδίκτειος Επιλογή απευθύνεται σε ανθρώπους που ζουν και εργάζονται μέσα στην αστική κοινωνία και έτσι θα εξακολουθήσουν. Οι Χριστιανοί, λέγει, πρέπει να συνειδητοποιήσουν πολύ καθαρά πως η σύγχρονη κοινωνία δε διέπεται από τις αξίες τους. Όχι μόνο αυτό, αλλά μέσω της κοινωνικής πίεσης, των ΜΜΕ και του νομικού συστήματος εδραιώνει την κοσμική αντίληψη, θέτει περιορισμούς, θέτει σοβαρά ηθικά διλήμματα και αμβλύνει το φιλόθεο φρόνημα των ιδίων και των παιδιών τους. Πρέπει οι πιστοί να συσπειρωθούν και να ορίσουν τη ζωή τους ώστε να περιστρέφεται γύρω από τη συσπείρωση αυτή. Η χαλαρή, ενσωματωμένη και από συνήθεια πίστη οδήγησε σε επανάπαυση, αδιαφορία και εν τέλει σε μία ζωή καθ’ όλα κοσμική και άθρησκη, με σποραδική παρουσία χριστιανικών συμβολισμών, λεκτικών εκφράσεων και εθιμοτυπικών τελετών. Αυτό πρέπει να λήξει, και μάλιστα άμεσα.

Το άκουσμα του ονόματος Βενέδικτος παραπέμπει, φυσικά, στο μοναχισμό. Αυτό ξένισε πολλούς, καθώς δεν είναι δυνατόν μεγάλο μέρος των πιστών να ακολουθήσει τον αναχωρητισμό. Ο Dreher χρειάστηκε πολλάκις να διευκρινήσει πως η πρόταση του αφορά λαϊκούς. Φυσικά η “Βενεδίκτειος Επιλογή” δε θα βιωθεί σε μοναστήρι. Όμως παραπέμπει σε μερικές αρχές του κανόνα του Αγίου Βενεδίκτου ως κομβικές για τη λειτουργία της χριστιανικής κοινότητας. Η ανάγκη για τάξη και ολικό προσανατολισμό προς την πίστη. Συνδυασμό ενεργής δράσης στον κοινωνικό περίγυρο με εσωτερικό αναστοχασμό και προσευχή (ora et labora). Σταθερότητα στην παράδοση και τη θρησκευτική κληρονομιά. Κοινοτική οργάνωση αλλά ταυτόχρονα ανοικτή διάθεση προς τον κόσμο. Το τελευταίο που χρειάζεται ο χριστιανισμός των ΗΠΑ, ή της Ελλάδος, είναι η περιχαράκωση και η δημιουργία χάσματος “εμείς και οι άλλοι”.

Τελικά, τι σημαίνει αυτή η πέραν του Ατλαντικού πρόταση γαι εμάς; Είναι ένας ολοκληρωμένος οδηγός, μία ιδεολογία, ένα πλήρες σύστημα βίου; Η απάντηση είναι όχι. Όμως μπορεί να δράσει πολύ ευεργετικά με δύο τρόπους. Αρχικά, τεκμηριωμένα και σταθερά, να ανακοινώσει αυτό που είναι εμφανές αλλά δεν το συνειδητοποιούμε: ζούμε πια σε μία μεταχριστιανική κοινωνία-ή αλλάζουμε ή βουλιάζουμε. Δεύτερον μας βάζει σε σκέψη, μας ωθεί να αναλογιστούμε το πως τη διττή μας θρησκευτική ζωή (προσωπική/εσωτερική με στόχο την ημετέρα σωτηρία, και κοινοτική/εκκλησιαστική με στόχο την υπεράσπιση των αξιών μας, την ανατροφή της νέας γενιάς και τον ευαγγελισμό) θα την κάνουμε πιο βαθειά και ουσιώδη, πως θα της θεραπεύσουμε τις στρεβλώσεις και τις ελλείψεις.

Για τον καθένα, η “Βενεδίκτειος Επιλογή”, ο κοινωνικά, πολιτιστικά και πνευματικά συνειδητοποιημένος χριστιανισμός, μπορεί να σημαίνει κάτι διαφορετικό. Σε προσωπικό επίπεδο, ίσως να εκφράζεται ως θεολογική κατάρτιση, ανάγνωση ψυχωφελών ή απολογητικών έργων, δημιουργία ορθόδοξης τέχνης ή γραπτού λόγου, συχνότερο εκκλησιασμό και μυστηριακή ζωή. Ευρύτερα, μεταφράζεται σαν ενεργή συμμετοχή στην ενορία και τις δραστηριότητες της, οργάνωση κοινής εκπαιδευτικής, παιδαγωγικής και πολιτιστικής δραστηριότητες (από σεμινάρια και θεατρικά έργα, μέχρι σχολεία, οι επιλογές είναι ανεξάντλητες) με άλλους πιστούς, συνειδητή αποκοπή από τμήματα της επικρατούσας κουλτούρας. Αυτό το τελευταίο, η “στρατηγική υποχώρηση” κατά Dreher,ο συνδυασμός εσωτερικής στροφής-οριοθέτησης με την απαραίτητη (και βιβλικώς επιβεβλημένη) εξωστρέφεια, είναι η καρδιά της προσπάθειας.

Ο καιρός θα δείξει, το μέλλον είναι ανεξιχνίαστο. Προφανώς δνε πρόκειται να βιώσουμε κάποια ραγδαία αναζωογόνηση του χριστιανισμού στο εγγύς μέλλον. Η παρακμή θα εξακολουθήσει. Όμως αν ένα σημαντικό τμήμα του ποιμνίου αποφασίσει να προσεγγίσει την πίστη συστηματικά και αφοσιωμένα, όπως αρμόζει, υπάρχει ελπίδα. Στη χειρότερη περίπτωση, μία μαγιά, μία ζωντανή, δεμένη κοινότητα με πνεύμα athleta Christi, που, όπως είπε ο McIntyre, όταν έρθει η κατάλληλη ώρα θα μοιραστεί το θησαυρό του Ευαγγελίου και της χριστιανικής κοινωνίας με τον εξαντλημένο μετανεωτερικό κόσμο.

Πάντα θα υπάρχουν Οστρογότθοι. Δική μας δουλειά, να επαναλάβουμε με επιτυχία το έπος που ξεκίνησε πριν 1500 χρόνια, ένας άσημος μοναχός σε κάποιο ρωμαϊκό δάσος.