Δερβίσηδες και Τουρκομάνοι – Πως εκτουρκίστηκε η Μικρά Ασία

Τον 13ο αιώνα, την περίοδο της φραγκικής κατοχής της Κωνσταντινούπολης, το σουλτανάτο των Σελτζούκων του Ικονίου γνώριζε ημέρες ακμής. Η διάλυση της βυζαντινής διοίκησης επέτρεψε στους Σελτζούκους να καταλάβουν σημαντικά λιμάνια όπως η Αττάλεια και η Σινώπη. Παράλληλα η δυναστεία του Ικονίου βρήκε ένα αμοιβαία επωφελές modus vivendi με την Αυτοκρατορία της Νίκαιας, οι οποίοι ναι μεν στηρίζονταν στην Μικρά Ασία αλλά κοιτούσαν δυτικά για την απελευθέρωση της Βασιλεύουσας.

Μάριος Νοβακόπουλος - 15/05/2025 - SLPRESS

Η σχετική ειρήνη που επικράτησε στην Μικρά Ασία έδωσε ένα πολύτιμο διάλειμμα ειρήνης στους χριστιανικούς πληθυσμούς, οι οποίοι αποδεκατίζονταν από την προσφυγοποίηση και τις σφαγές. Η ανάπτυξη του εμπορίου έφερε την άνθηση πόλεων όπως το Ικόνιο, η Καισάρεια και η Σεβάστεια.

Ένα μέρος της βυζαντινής αριστοκρατίας προσαρμόστηκε στις νέες συνθήκες, ασπαζόμενο το Ισλάμ και κερδίζοντας υψηλές θέσεις. Το κράτος του Ικονίου, ενώ είχε επίσημη γλώσσα την περσική,  διατηρούσε μόνιμη ελληνόγλωσση υπηρεσία για την επικοινωνία με τους χριστιανούς υπηκόους του. Πολλοί σουλτάνοι είχαν χριστιανές μητέρες ή συζύγους.

Το όραμα του Ίωνα Δραγούμη για την καθημερινότητα των Ελλήνων

Ο “Ελληνικός πολιτισμός” (1913) υπήρξε ένα από τα βασικότερα δοκίμιά του Ίωνος Δραγούμη και ίσως το περισσότερο συστηματικό.

Μάριος Νοβακόπουλος - 09/05/2025 - SLPRESS

Στο έργο αυτό, ο σημαντικός Έλληνας διπλωμάτης και λογοτέχνης των αρχών του 20ου αιώνα δεν αρκείται στην διατύπωση ιδεολογικού δέοντος ούτε σε πολιτικές εξαγγελίες. Με βάση την ελληνική παράδοση ζητά ολική ανανέωση του λαϊκού πολιτισμού, ο οποίος θα καθοδηγήσει όλες τις πτυχές της ελληνικής ζωής σύμφωνα με τις συνθήκες και τις ανάγκες του έθνους.

Ο Δραγούμης κήρυττε αμείλικτο πόλεμο στον μεταπρατισμό και την ξενομανία. Η πρόοδος του έθνους, από την Μεγάλη Ιδέα μέχρι την εσωτερική, πολιτιστική και πνευματική ανάπτυξη του λαού, θα έλθει με την αυτοπεποίθηση που δίνει η αυτογνωσία και η αυτοκυβέρνηση με βάση τις πραγματικές παραδόσεις και ανάγκες του τόπου. Ο “Ίδας”, όπως ήταν το ψευδώνυμό του, μετά την δολοφονία του από τους βενιζελικούς το 1920 αποτέλεσε (μαζί με τον φίλο του Περικλή Γιαννόπουλο) την μεγάλη έμπνευση της λεγόμενης γενιάς του ’30, η οποία έδωσε στη χώρα τη μεγαλύτερη και πιο καρποφόρα πολιτιστική εξόρμηση μέχρι και την εποχή μας. Το αποτύπωμά του φάνηκε στους τομείς της λαϊκής τέχνης, της αισθητικής, της αρχιτεκτονικής, της γλώσσας, της βυζαντινής μουσικής, στο πρόσωπο λαογράφων όπως η Αγγελική Χατζημιχάλη, ποιητών όπως ο Οδυσσέας Ελύτης, αλλά και των κοινοτιστών κοινωνιολόγων όπως ο Κώστας Καραβίδας.

Ο Γιώργος Θεοτοκάς και η... σημαία του Αμερικανικού Νότου

Στις 20 Ιανουαρίου 1953, ο Γιώργος Θεοτοκάς, κατά τη διάρκεια του μακρού ταξιδιού του στις ΗΠΑ, βρέθηκε στην τελετή ορκωμοσίας του νέου προέδρου, στρατηγού Ντουάιτ Αϊζενχάουερ.

Γράφει ο Μάριος Νοβακόπουλος

Εκεί του έκανε τεράστια εντύπωση, το γεγονός ότι, μετά το πέρας της τελετής, παρέλασαν ενώπιον του νέου προέδρου στρατιωτικά τμήματα με τις στολές και την σημαία της Συνομοσπονδίας, του Αμερικάνικου Νότου στον εμφύλιο πόλεμο (1861-1865). Γράφει η Χριστίνα Κασκάλη στην μεταπτυχιακή της εργασία (Δοκίµιο για την Αµερική του Γιώργου Θεοτοκά: ένα τεκµήριο πολιτισµικής ιστορίας, ΑΠΘ, 2010, σελ. 44): 

Πίστη, ιδέες και πράξη στις ιστορικές προσωπικότητες

Μαθητής ακόμη, διάβαζα για τη ζωή και τα κατορθώματα του αγαπημένου μου Βυζαντινού αυτοκράτορα, του Αλεξίου Α' Κομνηνού. Σχολιάζοντας την εκκλησιαστική του πολιτική, ο συγγραφέας του βιβλίου έλεγε πως "ο Αλέξιος Κομνηνός παρουσιαζόταν ως προστάτης της Ορθοδοξίας ΟΧΙ ΒΕΒΑΙΑ από ειλικρινή πίστη, αλλά από συμφέρον".

Γράφει ο Μάριος Νοβακόπουλος

Θυμάμαι πολύ έντονα την κακή εντύπωση που μου έκανε αυτό το σχόλιο. Όχι για την ίδια την θρησκευτική υπόθεση - ο έφηβος εαυτός μου ήταν άθεος και πολύ υπερήφανος για αυτό - αλλά για την προκατάληψη σχετικά με τις προθέσεις του ιστορικού πρωταγωνιστή. Και που ξέρει ο συγγραφέας για την ειλικρινή ή μη πίστη του αυτοκράτορα; Έχουμε καμία πηγή η οποία να μαρτυρεί πως ο ίδιος δεν πίστευε τα όσα έδειχνε προς την κοινωνία;  Και γιατί να μη συνδυάζεται, η ειλικρινής πρόθεση με την δημόσια, πρακτική ανάγκη; 

Η στρατιωτική ιστορία και οι σνομπ

 

Όσο μεγαλώνω και προχωρώ στα διαβάσματα και τις εμπειρίες μου, τα ενδιαφέροντά μου αλλάζουν. Πριν έξι ή επτά χρόνια θα μου έκανε έκπληξη η τωρινή μου απασχόληση με την φιλοσοφία, ή ακόμη περισσότερο με την λογοτεχνία, την οποία από μικρός έβρισκα βαρετή και αδιάφορη. Οι μελέτες και τα σχέδιά μου σήμερα κρατούν βέβαια κάποια παλιά και γερά νήματα με το παρελθόν, αλλά οι μεταβολές είναι συνεχείς: μία τυχαία ανακάλυψη, ένα άρθρο ή ένα βίντεο στο διαδίκτυο, ή το ξεθώριασμα ενός προηγούμενου ενδιαφέροντος... 

Γράφει ο Μάριος Νοβακόπουλος

Οι παλιές αγάπες όμως πάνε στον παράδεισο. Πολύ προτού μπω στο πανεπιστήμιο ή αποκτήσω διαδίκτυο στο σπίτι μου, διάβαζα με μανία στρατιωτική ιστορία. Στις καλές εποχές ειδικά πριν η κρίση αποδεκατίσει τον τύπο, υπήρχαν πολλά και διαφορετικά περιοδικά, εξειδικευμένα σε κάποιον ιστορικό κλάδο, ειδικές εκδόσεις για μάχες και στρατηλάτες, και φυσικά ατελείωτα DVD και VCD (ποιος θυμάται τα VCD; ) με ντοκιμαντέρ. Η φυσική αγάπη του κάθε αγοριού για ανδρεία, περιπέτεια και ηρωικά πρότυπα, είχε βρει εκεί ένα συναρπαστικό κόσμο, γεμάτο από προσεκτική σκέψη και σχεδιασμό, λάθη και ατυχίες, συνταρακτικούς αγώνες, σκληρότητα και φρίκη, αλλά και σημεία καμπής για την πορεία της ανθρωπότητας. Ο κόσμος της τηλεόρασης ή των ταινιών ξαφνικά έβγαζε νόημα. Η αρχαία Ελλάδα και η Ρώμη, το μονίμως πολιορκημένο Βυζάντιο, η κόλαση των χαρακωμάτων και των αρκτικών νηοπομπών εξηγούσαν, ψηφίδα την ψηφίδα, το σημερινό κόσμο. 

Περικλής Γιαννόπουλος και Οδυσσέας Ελύτης

Δείγμα από μείζονα ανέκδοτη μελέτη, "Έθνος και φύση στο έργο του Περικλή Γιαννόπουλου".

Μάριος Νοβακόπουλος

Ο Οδυσσέας Ελύτης, κατ’ εξοχήν εστέτ, εραστής της ομορφιάς της ζωής και της ελληνικής φύσης, του καλοκαιριού, του φωτός και σχεδόν ειδωλολάτρης του ήλιου, όφειλε πολλά στον Περικλή Γιαννόπουλο, του οποίου το αισθητικό πιστεύω υπήρξε βάση και θεμέλιο της ποιητικής του. Διατηρούσε πάντως κι εκείνος κάποιες επιφυλάξεις, με την προσδοκία πως το γονιμότερο μέρος του έργου του θα μπορούσε να προσαρμοστεί στις ανάγκες της εποχής και να καταστεί ωφέλιμο και δημιουργικό. Περιέγραψε ρητά τις πνευματικές του επιρροές την δεκαετία ‘30-’40, και το πόσο σημαντικός ήταν ο λόγος του Γιαννόπουλου:

Ευρωπαϊκή γραμμή, ευρωπαϊκό χρώμα: Περικλής Γιαννόπουλος και Caspar David Friedrich

Γράφει ο Μάριος Νοβακόπουλος

Ο Περικλής Γιαννόπουλος καταγγέλλει με σφοδρότητα την Ευρωπαϊκή τέχνη, την Ευρωπαϊκή γραμμή: τα σκούρα και θολά χρώματα κυρίως και την αλλοπρόσαλλη, απότομη, διακεκομμένη γραμμή. Αυτό, όπως και η βαρβαρότητα των ευρωπαϊκών φυλών, προκύπτει από το ψυχρό και αφιλόξενο κλίμα, το κρύο και τη βροχή, την άγρια φύση, το πυκνό δάσος, το βαθύ χειμερινό σκοτάδι. 

Διαβάζοντας τα κείμενά του ο πρώτος Ευρωπαίος ζωγράφος που μου ήρθε στο μυαλό ήταν ο Caspar David Friedrich (1774-1880). Μεγάλο ταλέντο και από τους αγαπημένους μου καλλιτέχνες, αλλά φαίνεται ξεκάθαρα πόσο η τέχνη του συνιστά ένα είδος ολότελα ξένο προς την ελληνική, και πως θα μπορούσε να γίνει έως αντιπαθητικό. 

Ζητείται νεοελληνικός πολιτισμός

Νίκος Νικολαου, "Ύδρα", 1953. Εθνική Πινακοθήκη.

Εάν οι άνθρωποι με ευαισθησία σε θέματα ταυτότητας και παράδοσης είχαν την ίδια έφεση στις τέχνες και τα γράμματα με τους αρνητές, θα ζούσαμε σε άλλη χώρα. Μας έχει φάει η μονοκαλλιέργεια της πολιτικής ανάλυσης, των εθνικών θεμάτων και της γεωπολιτικής.

Μιλάω βεβαίως ως διεθνολόγος, άρα σαν κομμάτι του προβλήματος. Μεγάλωσα διαβάζοντας νυχθημερόν, αλλά αποκλειστικά μη λογοτεχνικά βιβλία, διότι τα άλλα ήταν "χάσιμο χρόνου". Δεν είναι δυνατόν όμως, οι άνθρωποι με εθνικές ευαισθησίες και ανησυχίες να λειτουργούν 100 ιστοσελίδες ειδήσεων και αναλύσεων, αλλά στο θέατρο και την ποίηση να τους ψάχνουμε με το ντουφέκι.

Φυσικά υπάρχουν αρκετές εξαιρέσεις, πολύ αξίων ανθρώπων, κάποιους από τους οποίους έχω γνωρίσει. Αλλά πολιτισμός με ξερή ανάλυση, απαρίθμηση γεγονότων και επετειακές κονσέρβες "σαν σήμερα πέθανε ο μέγας ποιητής του οποίου δεν έχω διαβάσει ούτε λίστα για ψώνια". δε φτιάχνεται. Κάποια στιγμή πρέπει να πάψουμε να τρώμε από τα έτοιμα της Γενιάς του '30, του Θεοδωράκη και του Παπαδιαμάντη.

Περικλής Γιαννόπουλος εναντίον της Ευρωπαϊκής γραμμής

Δείγμα από μείζονα ανέκδοτη μελέτη, "Έθνος και φύση στο έργο του Περικλή Γιαννόπουλου".

Μάριος Νοβακόπουλος

Τα πράγματα δεν ορίζονται μόνον από τις ιδιότητές του, από αυτό που είναι. Η ίδια η λέξη ορίζω παραπέμπει στην χάραξη ορίων, την υπακοή σε όρους, αντιμετωπίζει άρα κάτι το διαφορετικό και ξένο, το οποίο όταν δεν απορρίπτεται ρητώς, απλώς διακρίνεται ως κάτι το άσχετο και αδιάφορο. Από τη στιγμή μάλιστα που ο Περικλής Γιαννόπουλος στα γραπτά του κάνει πολεμική, είναι αυτονόητο πως θα περιγράψει – και θα επιτεθεί μανιασμένα – σε ό,τι αντιστρέφει τις αρχές της ελληνικής φύσης, του χρώματος και της γραμμής που πλάθουν τον Έλληνα άνθρωπο. Η Ελλάδα στο γύρισμα από τον 19ο στον 20ο αιώνα ήταν μία χώρα ραγδαίας εξευρωπαϊζόμενη. Η αρχιτεκτονική φτιάχνει νεοκλασικά και άλλα σύγχρονα κτήρια, η ζωγραφική ακολουθεί την σχολή του Μονάχου, οι άνθρωποι ακολουθούν την ευρωπαϊκή, αγγλική και γαλλική μόδα στο ντύσιμο. Η λαϊκή τέχνη, η μουσική, η ενδυμασία υποχωρούν και χάνονται, χλευάζονται και περιφρονούνται. Ο Γιαννόπουλος τονίζει τις φυσικές και αισθητικές διαφορές για να τεκμηριώσει την ελληνική ανωτερότητα, και να αποκόψει τις ιθαγενείς τέχνες από τον πιθηκισμό. Το πνευματικό «πιστεύω» του κινείται σε οξύτατα δίπολα: Ελληνισμός και ξένοι, ελληνική και ευρωπαϊκή γραμμή, φως και σκότος, πολιτισμός και βαρβαρότητα, φυσικό και ανθρωπογενές (τεχνικό-αστικό) περιβάλλον.[1] Η ελληνική γραμμή αμύνεται και ανθίσταται στην εισβολή της ευρωπαϊκής: «Ἡμεῖς δὲν ἠρχίσαμεν νὰ αἰσθανώμεθα διόλου, δὲν ἐννοοῦμεν διόλου τὴν γραμμὴν· ἀπόδειξις ἡ βαρβαρογραφία τῆς τωρινῆς ἀρχιτεκτονικῆς γραμμῆς· ἡ νεκρικὴ ἀκαμψία τῆς γλυπτικῆς γραμμῆς· ἡ παχύτης καὶ ξηρότης ἢ παραλυσία τῆς ζωγραφικῆς γραμμῆς  […] χονδροειδῆ ἀπομιμήματα τῆς Εὐρωπαϊκῆς αἰσθητικῆς. Τῶν ἁπαξαπάντων βάσις εἶναι ἡ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΓΡΑΜΜΗ».[2]

Η Αττική και τα νησιά του Περικλή Γιαννόπουλου

Δείγμα από μείζονα ανέκδοτη μελέτη, "Έθνος και φύση στο έργο του Περικλή Γιαννόπουλου".

Μάριος Νοβακόπουλος

Οι ελληνικές χώρες παρουσιάζουν, πέρα από τα κοινά τους στοιχεία, μία πολύ μεγάλη φυσική ποικιλομορφία. Ακτές και κολπίσκοι, μικρές και μεγάλες νήσοι, ηφαίστεια και ακρωτήρια, βουνοκορφές, φαράγγια, δάση πυκνής βλάστησης και φαλακροί βράχοι με πουρνάρια, συνιστούν το αυτό ελληνικό τοπίο. Ακόμη και κλιματολογικές σταθερές με γενικότερη επίδραση, όπως το ήπιο κλίμα και η ηλιοφάνεια, σχετικοποιούνται. Η δυτική Ελλάδα και το Ιόνιο πέλαγος, επί παραδείγματι, έχουν αυξημένες βροχές και πυκνότερη βλάστηση, η δε Πίνδος γνωρίζει τραχείς, χιονοσκεπείς χειμώνες. Η ελληνική γη όμως είναι απτή και συγκεκριμένη, και ως τέτοιαν την λατρεύει ο Περικλής Γιαννόπουλος. Από την τόση ποικιλομορφία επιλέγονται κάποιοι τόποι ως σύμβολα, ως οι πλέον χαρακτηριστικές μορφές της ελληνικής φύσης και αισθητικής. Αυτό βέβαια σχετίζεται και με τον χώρο δράσης του συγγραφέα: ναοί της ελληνικής γης, όπου προσκυνάται το φως και ημερεύουν τα μάτια κι οι καρδιές, είναι κατ’ εξοχήν η Αττική και τα νησιά του Αιγαίου, οι Κυκλάδες. Άλλωστε, στην Αθήνα κυρίως ζούσε ο Περικλής Γιαννόπουλος, εκεί έγραφε, στις εξοχές της τριγύριζε εκστασιασμένος. Τα υψώματά της γίνονται βίγλες, παρατηρητήρια από όπου «φωτογραφίζει» νοητικά τις γραμμές και τα χρώματα, που φιλοτεχνούν τον ιδεατό πίνακα του Ελληνισμού.