Π. Καρολίδης: Η επίδραση της Γεωγραφίας στην ανάπτυξη του Ελληνικού πολιτισμού

 

Μάριος Νοβακόπουλος*

Από τις γνωστότερες συνεισφορές του Καππαδόκη ιστορικού Παύλου Καρολίδη (1849-1930) ήταν η επικαιροποίηση που επιμελήθηκε για το μεγάλο έργο του Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου, «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους».  Επεξέτεινε το χρονικό διάστημα το οποίο κάλυπτε από το 1821 μέχρι το 1930, ενώ σε κάθε κεφάλαιο του βιβλίου προσέθεσε παρατηρήσεις και συμπληρώσεις.  Στην αρχή του πρώτου τόμου, μαζί με τον πρόλογο και σύντομο βιογραφικό του εθνικού ιστοριογράφου, ο Π. Καρολίδης προσέθεσε μία εκτεταμένη εισαγωγή, πραγματευόμενη ζητήματα του πρωταρχικού σχηματισμού των ελληνικών ριζών στην προϊστορία και απώτερη αρχαιότητα, κατά τις γλωσσολογικές, φυλετικές και αρχαιολογικές γνώσεις και αντιλήψεις της εποχής, φθάνοντας ως τα Τρωικά.

Στην παρούσα μικρή έκθεση θα επικεντρωθούμε σε δύο υποκεφάλαια, στα οποία ο Π. Καρολίδης πραγματεύεται πολύ συνοπτικά το φυσικό περιβάλλον εντός του οποίου γεννήθηκε και διαμορφώθηκε ο Ελληνισμός, και την επίδρασή του στον ελληνικό πολιτισμό και χαρακτήρα: «ὁ περιβάλλων τὴν ζωὴν καὶ τὸν βίον τοῦ Ἕλληνος φυσικὸς κόσμος» (σελ. λδ’-λζ’) και «ὁ φυσικὸς καὶ γεωγραφικὸς σχηματισμὸς τῆς Ἑλλάδος» (σελ. λζ’-λθ’).

Η οικονομική πολιτική του Αλεξίου Α’ Κομνηνού

 

Μάριος Νοβακόπουλος*

 

Ο 11ος και 12ο αιώνας υπήρξαν εποχή ανάπτυξης για το Βυζάντιο.  Παρά τις αναστατώσεις των ξένων εισβολών, και ειδικά της κατάκτησης της Μικράς Ασίας, η οικονομία δεν διέκοψε την ανοδική της πορεία.  Αυτό ισχύει τουλάχιστον για τη δυτική, παράκτια Μικρά Ασία, και τη χερσόνησο του Αίμου, η οποία για πρώτη φορά γινόταν ο κορμός και η σημαντικότερη επαρχία της αυτοκρατορίας.[1]    Η Μακεδονία, η Θράκη, η Θεσσαλία, η Βουλγαρία και η Βιθυνία έγιναν οι βασικοί προμηθευτές της Κωνσταντινούπολης σε σιτηρά.[2]

 

Η περίοδος χαρακτηρίστηκε από μία σταδιακή διαδικασία αποκέντρωσης και ανακατανομής της οικονομίας από την Κωνσταντινούπολη στην ενδοχώρα.  Η Βασιλεύουσα όμως κρατούσε τον πλήρη πολιτικό και πολιτισμικό έλεγχο, συντηρώντας το υπάρχον κλίμα δυσαρέσκειας και αποξένωσης.[3]  Η πληθυσμιακή αύξηση, η οποία είχε ξεκινήσει τον 10 αιώνα, συνεχίστηκε και θα συνεχιζόταν ως τον 14ο.  Αυτός ο δείκτης είναι διαίτερα σημαντικός, γιατί στις προβιομηχανικές, αγροτικές κοινωνίες η αύξηση των εργατικών χεριών ήταν το κύριο μέσο οικονομικής ανάπτυξης.  Αυξήθηκε παράλληλα ο αριθμός και ο πληθυσμός των πόλεων.[4]

ΒΙΝΤΕΟ – Τί ήταν οι Δήμοι στο Βυζάντιο; Είχαν πράγματι λόγο στα πολιτικά πράγματα της Πόλης;

 

Οι Δήμοι προέκυψαν από τα αθλητικά σωματεία των πόλεων, και ειδικά του ξακουστού ιπποδρόμου της Κωνσταντινουπόλεως. Εκεί κυριαρχούσαν οι αρματοδρομίες, θέαμα το οποίο κέρδιζε την προσοχή και τη φανατική προσήλωση λαού και αρχόντων, ως και αυτοκρατόρων. Υπήρχαν τέσσερις Δήμοι, οι Πράσινοι, οι Βένετοι (γαλάζιοι), οι Ρούσιοι (ερυθροί) και οι Λευκοί. Ισχυρότεροι, και από ένα σημείο και μετά μόνοι Δήμοι, ήταν οι Πράσινοι και οι Βένετοι. Ο θεσμός των Δήμων απαντούσε ήδη στην Ρώμη πριν τη βυζαντινή εποχή. Εκτός από την Κωνσταντινούπολη, οι Δήμοι ήταν διαδεδομένοι στις μεγάλες πόλεις της αυτοκρατορίας, όπως στην Αλεξάνδρεια και την Αντιόχεια. Έχει βρεθεί πλήθος επιγραφών σε μνημεία ή σε αντικείμενα καθημερινής χρήσης, με ευχές για τον έναν ή τον άλλο Δήμο.

Το ζήτημα της ταύτισης των Δήμων με κοινωνικές και θρησκευτικές τάξεις έχει απασχολήσει πολλούς ερευνητές. Σε γενικές γραμμές είναι αποδεκτό πως, χωρίς να υπάρχει απόλυτη ταύτιση, τους Βενέτους στήριζε η παλιά συγκλητική αριστοκρατία και οι ακόλουθοί της, ενώ τους Πρασίνους οι βιοτέχνες, αυλικοί και ανώτεροι υπάλληλοι, μαζί με τεχνίτες, εργάτες κ.λπ. Οι Βένετοι κατά κανόνα ήταν ορθόδοξοι χριστιανοί, ενώ οι Πράσινοι, μονοφυσίτες. Την περίοδο της μεγαλύτερης επιρροής των Δήμων, μεταξύ της βασιλείας Θεοδοσίου Β΄ (408-450) και Ηρακλείου (610-641), πολλοί ανώτεροι αξιωματούχοι αλλά και αυτοκράτορες έπαιρναν το μέρος του ενός ή του άλλου Δήμου. Ο Αναστάσιος Α’ (491-518), για παράδειγμα, ήταν οπαδός των Ρουσίων, ενώ ο Θεοδόσιος Β΄ και ο Ζήνων (476-491) των Πρασίνων.

ΔΕΙΤΕ ΤΟ ΒΙΝΤΕΟ

Ο Αλέξιος Κομνηνός και τα αίτια της Α’ Σταυροφορίας: Η φερόμενη ως επιστολή στον Ροβέρτο της Φλάνδρας

 

Μάριος Νοβακόπουλος*

 

Ίσως το παγκοσμίως διασημότερο γεγονός της βασιλείας του Αλεξίου Α’ Κομνηνού είναι η κήρυξη και διεξαγωγή της Α’ Σταυροφορίας, η οποία επί αιώνες συναρπάζει θαυμαστές και επικριτές ως ένα από τα κομβικότερα σημεία αναφοράς του Μεσαιωνικού κόσμου.  Η σχέση του Αλεξίου με τη Σταυροφορία, κατά πόσο την προκάλεσε ή την εκμεταλλεύθηκε, αν το Βυζάντιο ωφελήθηκε ή ζημιώθηκε από τη δράση τους, ποιες ήταν οι πολιτισμικές συνέπειες της τριβής Ελλήνων και Λατίνων, έχουν δεχθεί πολλές και διαφορετικές ερμηνείες.

 

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, η ιδέα μίας εκστρατείας κατά των Τούρκων υπό την καθοδήγηση της Παποσύνης, με στόχο την υποστήριξη του κλυδωνιζόμενου Βυζαντίου και την απελευθέρωση των Αγίων Τόπων, βρισκόταν ήδη στο νου του Γρηγορίου Ζ’ κατά τις επαφές του με τον αυτοκράτορα Μιχαήλ.  Μία σειρά παραγόντων συνέκλιναν στην πολιτικοποίηση και στρατιωτικοποίηση της Καθολικής Εκκλησίας.  Στα τέλη του 11ου αιώνα κυριαρχούσε στην Παποσύνη το μεταρρυθμιστικό κλίμα που απέρρεε από το αββαείο του Κλινύ στην Γαλλία,[1] το οποίο ζητούσε την ηθική κάθαρση και την πολιτική χειραφέτηση της Αγίας Έδρας από τους κοσμικούς ηγεμόνες.  Η Έριδα της Περιβολής[2] με τους Γερμανούς αυτοκράτορες, οι εισβολές τους στην Ιταλία και η διαμάχη μεταξύ παπών και αντιπαπών, έπλητταν το κύρος της Εκκλησίας και επίτασσαν συμβολικά ισχυρές ενέργειες, για την εξύψωση του επισκόπου Ρώμης και της αυθεντίας του.  Ο πάπας Γρηγόριος Ζ΄ υπήρξε πρωτοστάτης της φερώνυμης «γρηγοριανής μεταρρύθμισης», η οποία είχε στόχο την ανόρθωση της εκκλησιαστικής ισχύος.  Διαδιδόταν η ιδέα πως ο πάπας ήταν η ανώτατη κεφαλή του συνδέσμου των χριστιανικών δυνάμεων και κοινωνιών (res publica christiana, christianitas, Χριστιανοσύνη), με αρμοδιότητα την κρίση περί δικαίου, αδίκου και ιερού πολέμου, καθώς και την υπεράσπιση έναντι εσωτερικών και εξωτερικών απειλών.[3]  Ο χιλιαστικός αναβρασμός,[4] η δημοφιλία του προσκυνήματος στην Ιερουσαλήμ[5] και οι εντεινόμενοι πόλεμοι κατά των μουσουλμάνων στην Ισπανία και την Ιταλία δημιουργούσαν μία αποκαλυπτική ατμόσφαιρα.  Παράλληλα η Εκκλησία προσπάθησε να «εκπολιτίσει» και να διοχετεύσει προς ευγενείς σκοπούς την επιθετικότητα των φεουδαρχικών ιπποτών, διαφυλάσσοντας την ειρήνη του Θεού (pax Dei) και στρατεύοντας την ecclesia militans κατά των απίστων.[6]

Soldier, Poet, King

 

Κοσσυφοπέδιο, 14ος αι.

There will come a soldier

Who carries a mighty sword

He will tear your city down

Oh lei, oh lai, oh, Lord

Oh lei, oh lai, oh lei, oh, Lord

He will tear your city down

Oh lei, oh lai, oh lei, oh, Lord

Σινά, 6ος αι.

Τι διαβάσαμε φέτος: Αποχαιρετώντας το 2023

Με το τέλος του έτους, είθισται οι βιβλιόφιλοι να μιλούν για τα κείμενα που διάβασαν και τους έκαναν εντύπωση τη χρονιά που πέρασε.  Η στήλη αυτή είχε κάνει αντίστοιχο αφιέρωμα το 2018, νιώθω δε πως είναι καιρός και για ένα δεύτερο, το οποίο – αναλόγως τη διάθεση – μπορεί να γίνει πιο τακτικό.  Στην φιλοπαίγμων διάθεση των Χριστουγέννων άλλωστε, γιατί να χαθεί μία ευκαιρία μοιράσματος εμπειριών, εντυπώσεων, γνώσεων, ου μην αλλά και λίγης επίδειξης.

Η λίστα που ακολουθεί περιλαμβάνει τα 5 συν 2 βιβλία τα οποία μου άρεσαν περισσότερο, μου έδωσαν αφορμή για σκέψη και θεωρώ πως τις γνώσεις και τα διδάγματά τους θα τα χρειαστώ ξανά στο μέλλον.  Το διαζευκτικό συν μεταξύ των δύο αριθμών δεν τοποθετείται (μόνον) γιατί ο αλγόριθμος λατρεύει τις αριθμημένες λίστες, αλλά επειδή κάνω την διάκριση ανάμεσα στα νέα βιβλία, και σε όσα διάβασα ξανά, για δεύτερη φορά.  Η αριθμητική σειρά είναι τυχαία

ΝΕΑ ΒΙΒΛΙΑ

Σπύρος Πλουμίδης, Τα μυστήρια της Αιγηίδος

Παναγία και Μεσαίωνας

Η Αμερικανή μεσαιωνολόγος Rachel Fulton Brown, καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο του Σικάγο, έχει αφιερώσει μεγάλο μέρος της ερευνητικής της εργασίας στην θέση της Θεοτόκου στον πολιτισμό της Μεσαιωνικής Δύσεως, εκδίδοντας και σχετικά βιβλία, για την προσευχή προς την Παρθένο μέσα από το Βιβλίο των Ωρών και για την συσχέτιση της λατρείας των Παθών του Χριστού με την οδύνη της Μητρός Του.  Εξηγώντας τον λόγο και τη σημασία της επικέντρωσης στην Παρθένο για την μελέτη του μεσαιωνικού πολιτισμού, γράφει:

"Στην έρευνά μου έδωσε ιδιαίτερη προσοχή στην μεσαιωνική τίμηση της Παρθένου Μαρίας. Γιατί; Επειδή η Μαρία ήταν κάτι παραπάνω από απλώς η Παρθένος για την οποία οι χριστιανοί πιστεύουν πως γέννησε τον Υιό του Θεού.  Είναι το κλειδί που ξεκλειδώνει την ίδια την Μεσαιωνική εποχή.  Όπως υποστηρίζω στην πρότασή μου για το Συμπλήρωμα της Χριστιανικής Παράδοσης (Companion to the Christian Tradition), στο οποίο προσκλήθηκα ως επιμελήτρια από τις εκδόσεις Brill, για να καταλάβει κανείς την θέση της Μαίας στη μεσαιωνική χριστιανική λατρεία, δεν επαρκεί να την μελετήσει ως ιστορικός ή τέχνης ή μουσικολόγος ή φιλόλογος ή ιστορικός ή θεολόγος.  Για να καταλάβει κάποιος την Μαρία όπως την φαντάζονταν οι μεσαιωνικοί χριστιανοί, πρέπει να καταλάβει τα πάντα.  Είναι παρούσα στην τέχνη και την αρχιτεκτονική και την μουσική.  Είναι παρούσα στην λογοτεχνία και την θεία λειτουργία και τις ελευθέριες τέχνες.  Είναι εκεί, στην πολιτική και τα ιδεώδη του γάμου, σε πολεμικές ιαχές και στις ικεσίες των καταπιεσμένων για βοήθεια.  Ο Μεσαιωνικός Χριστιανισμός είναι αδιανόητος χωρίς Εκείνην, κι όμως, από τη Μεταρρύθμιση και έπειτα, οι χριστιανοί πασχίζουν να εξηγήσουν γιατί έχει την οποιαδήποτε θέση."

ΒΙΝΤΕΟ – Φώτης Κόντογλου: "Από τα χαρτιά που πέσανε από την τζέπη ενός αφηρημένου"

Σήμερα διαβάζουμε ένα υπέροχο, πολύ μικρό διήγημα του Φώτη Κόντογλου, από το βιβλίο του “Ιστορίες και Περιστατικά” (1944), σελ. 13-14.

Αγοράστε το εξαιρετικό βιβλίο στη σύγχρονη επανέκδοσή του από τις εκδόσεις Μεταίχμιο! 

Ο Αλέξιος Α’ Κομνηνός ως πρόμαχος της Ορθοδοξίας: Εκκλησία, ιδεολογία και αιρέσεις

Μάριος Νοβακόπουλος*

 

Ο Αλέξιος Κομνηνός πολιτεύθηκε ως ένας ευσεβής αυτοκράτορας, με έντονο και προσωπικό ενδιαφέρον για την υγεία της Εκκλησίας, τον περιορισμό των αιρέσεων και την εικόνα του ως υπερασπιστή της πίστης.  Η περιφρούρηση της Ορθοδοξίας βρισκόταν σε ιδεολογική συνάφεια με την άμυνα και ανάκαμψη της αυτοκρατορίας, καθώς έδειχνε την πολύπλευρη αναστήλωση στην οποία προχωρούσε.

 

Έλεγχος επί της Εκκλησίας

 

Όπως και σε άλλους τομείς της βασιλείας του, ο Αλέξιος επενέβαινε στον εκκλησιαστικό τομέα με στόχο να διατηρεί την πρωτοβουλία τον κινήσεων και άρα τον έλεγχο της κατάστασης.  Λίγο μετά την κατάληψη του θρόνου από τον Αλέξιο, ο πατριάρχης Κοσμάς (1075-1081) παραιτήθηκε, και την θέση του πήρε ο ευνούχος Ευστράτιος Γαριδάς, άνθρωπος του κύκλου της βασιλομήτορος Άννας Δαλασσηνής.[1]  Εκείνος με τη σειρά του παραιτήθηκε το 1084, και τον διαδέχθηκε ο Νικόλαος Γ’ Γραμματικός (1084-1111).[2]

Το πνεύμα του χώρου, η πόλη και η Ελλάδα

Μάριος Νοβακόπουλος - 24/10/2023 - SLPRESS

Καθώς όλα τα ανθρώπινα και φυσικά φαινόμενα τελούνται σε κάποιον χώρο, η διάσταση αυτή συνήθως θεωρείται δεδομένη.  Η φυσική διαμόρφωση του χώρου επηρεάζει την οικονομία και τον τρόπο ζωής των ανθρώπων, ανάλογα αν το έδαφος είναι εύφορο ή άγονο, ορεινό ή ομαλό, μεσόγειο ή παραθαλάσσιο.  Ο άνθρωπος μέσα από την τεχνολογία τροποποιεί και υπερνικά αυτά τα δεδομένα, καθώς οι τηλεπικοινωνίες και τα αεροπορικά ταξίδια μηδενίζουν τις αποστάσεις, λιπάσματα και γεωργικά μηχανήματα αξιοποιούν άλλοτε χέρσα εδάφη, ή υλικά κάποτε άγνωστα και αδιάφορα (ουράνιο, πετρέλαιο, λίθιο) γίνονται πολύτιμα.

Το έδαφος και το ανθρώπινο πνεύμα

Το έδαφος επηρεάζει και την συλλογική ψυχολογία των κοινωνιών, διαμορφώνοντας τον χαρακτήρα και τα ήθη τους.  Το εύκρατο κλίμα της Ελλάδας και η ήπια φύση της έχουν παλαιόθεν υμνηθεί ως το υπόστρωμα ενός πολιτισμού του μέτρου και της αρμονίας, και μίας ανοικτής, φιλομαθούς διάθεσης προς τον κόσμο.  Η απομόνωση και τραχύτητα μιας ορεινής περιοχής από την άλλη καλλιεργεί, από την άλλη, ανθρώπους περισσότερο ανθεκτικούς και σκληραγωγημένους, από ότι η απλόχερη ευκαρπία μιας πεδιάδας.

Το καθεστώς του Αλεξίου Α’ Κομνηνού: Εξουσία και ιδεολογία

 

Μάριος Νοβακόπουλος*

Όταν ο Αλέξιος Κομνηνός κατέλαβε την εξουσία το 1081, δεν ήταν παρά ένας ακόμη επαναστάτης και σφετεριστής, ο πιο πρόσφατος κρίκος σε μία αλυσίδα διεκδικητών του θρόνου.  Η πολιτική αστάθεια ήταν ενδημική μετά την εκπνοή της Μακεδονικής δυναστείας το 1056, και, δεδομένων των ασφυκτικών εξωτερικών πιέσεων, τίποτε δεν προμήνυε μία ομαλή εδραίωση της νέας δυναστείας.  Ακόμη, ο Αλέξιος δεν είχε την πολυτέλεια να παραμένει στην Κωνσταντινούπολη και να ελέγχει άμεσα τους μηχανισμούς της εξουσίας: αντίθετα, πέρασε την πρώτη δεκαπενταετία περίπου της βασιλείας του σε εκστρατείες και στο πεδίο της μάχης.  Είχε λοιπόν ανάγκη ενός ισχυρού και αξιόπιστου πυρήνα υποστηρικτών και επικούρων, ο οποίος θα του «έλυνε τα χέρια» για να ασχοληθεί με τα προβλήματα του κράτους.  Βεβαίως, οι συγγενικοί δεσμοί πάντοτε είχαν σημασία για έναν αυτοκράτορα.  Ο Αλέξιος όμως τους έκανε «συνταγματικούς».[1]

Ο Διάδρομος Ινδίας – Ευρώπης στον Παγκόσμιο Χάρτη Εμπορίου και Υποδομών

 

Μάριος Νοβακόπουλος – 07/10/2023 – ENERGIA.GR

Η χάραξη νέων διαπεριφερειακών οδών εμπορίου, μεταφορών και ενέργειας γνωρίζει έντονη κινητικότητα τα τελευταία χρόνια, τροφοδοτούμενη από τον οξυμμένο ανταγωνισμό των μεγάλων δυνάμεων, την αναστάτωση που έφερε η πανδημία στις αλυσίδες εφοδιασμού, καθώς και την ανασφάλεια για τα περιβαλλοντικά προβλήματα και την διαθεσιμότητα παλαιότερων διόδων. Έτσι, στην τελευταία σύνοδο του ομίλου G20 στο Νέο Δελχί, ανακοινώθηκε ένα νέο, φιλόδοξο εγχείρημα με πολύ ισχυρούς συμβαλλομένους, για την αναμόρφωση των οικονομικών σχέσεων μεταξύ Μεσογείου και Ινδικού Ωκεανού

Στις 10 Σεπτεμβρίου, παρόντος του Ινδού πρωθυπουργού Ναρέντρα Μόντι, του Σαουδάραβα διαδόχου Μοχάμεντ μπιν Σαλμάν, του Αμερικανού προέδρου Τζο Μπάιντεν και της προέδρου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, υπογράφηκε μνημόνιο κατανόησης (MoU) για τη δημιουργία του οικονομικού διαδρόμου Ινδίας-Μέσης Ανατολής-Ευρώπης (India-Middle East-Europe Economic Corridor – IMEC).  Τα συμβαλλόμενα μέρη είναι η Ινδία, οι ΗΠΑ, η Σαουδική Αραβία, τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, η Γαλλία, η Γερμανία, η Ιταλία και η ΕΕ ως όλον. Οι μετέχοντες διαλάλησαν το νέο εγχείρημα ως κοσμοϊστορικής σημασίας.  Κατά την αναφορά του Guardian: «Ο Μόντι είπε πως ο διάδρομος υπόσχεται να γίνει “φάρος συνεργασίας, καινοτομίας και κοινής προόδου”.  Ο Μπάιντεν δήλωσε πως ήταν μία “επένδυση που αλλάζει τα δεδομένα”.  Η φον ντερ Λάιεν τον περιέγραψε ως κάτι “πολύ παραπάνω από έναν σιδηρόδρομο ή ένα καλώδιο… Είναι μία πράσινη και ψηφιακή γέφυρα μέσω ηπείρων και πολιτισμών”.»

Τα πρώτα δεδομένα

Ο IMEC, κατά τον τρέχοντα σχεδιασμό, θα αποτελείται από δύο διαδρόμους, τον ανατολικό, θαλάσσιο  μεταξύ Ινδίας και Αραβίας, και τον βόρειο, μεικτό μεταξύ Αραβίας και Ευρώπης.  Ο ανατολικός διάδρομος θα ξεκινά από τα λιμάνια της δυτικής ακτής των Ινδιών. Εξετάζονται αφετηρίες όπως η Kandla, το λιμάνι Νεχρού (JNPT) κοντά στο Μουμπάι (Βομβάη) και η Mundra, το μεγαλύτερο λιμάνι της Ινδίας.  Θα καταλήγει στο Ντουμπάι, στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα.  Ο βόρειος διάδρομος θα αποτελείται από σιδηροδρομική γραμμή, η οποία θα διασχίζει τα ΗΑΕ και τη Σαουδική Αραβία και θα φθάνει μέσω Ιορδανίας στο ισραηλινό λιμάνι της Χάιφα (το οποίο σημειοτέον ανήκει στον ινδικό όμιλο Adani Group).  Από εκεί, η μέσω θαλάσσης ο διάδρομος θα ολοκληρώνεται σε μεσογειακά λιμάνια της Ευρώπης, όπως ο Πειραιάς.

Το φαινόμενο των Δήμων στη Βυζαντινή εποχή

Γράφει ο Μάριος Νοβακόπουλος - Διεθνολόγος, μεταπτυχιακό Βυζ. Ιστορίας

Περιοδικό Η Πόλη Ζει - 04/10/2023

Μακριά από τις στερεότυπες εκφράσεις περί μίας καθολικά απολυταρχικής, «ανατολίτικης» δεσποτείας, το Βυζάντιο ακολουθούσε τις παλαιές ρωμαϊκές και ελληνιστικές παραδόσεις της μεικτής, έννομης πολιτείας. Μεικτής, διότι τον αυτοκρατορικό θεσμό περιστοίχιζαν πολιτειακοί παράγοντες αριστοκρατικής, τιμοκρατικής και δημοκρατικής υφής, των οποίων η δύναμη κυμαινόταν κατά καιρούς. Έννομης, διότι αν και ο αυτοκράτορας θεωρείτο «έμψυχος νόμος» με ελευθερία να νομοθετεί κατά το δοκούν, υπήρχε η γενικότερη αρχή πως έπρεπε να τηρεί τους υφισταμένους νόμους, να προστατεύει τη ζωή και την περιουσία των πολιτών και να ακολουθεί και τη χριστιανική αρχή της φιλανθρωπίας. Η βυζαντινή ιστοριογραφία και πολιτική φιλοσοφία κάνει σαφή διάκριση μεταξύ βασιλέως και τυράννου, ορίζει δε την ανατροπή του δευτέρου ως πράξη νόμιμη, επιβεβλημένη και θεοφίλητη.[1] Αντίστοιχα, υπήρχε διάκριση μεταξύ του συγκεκριμένου βασιλέως και της βασιλείας ως θεσμού, καθώς και της βασιλείας με την όλη πολιτεία (res publica). Μαζί με τη σύγκλητο, ο γνωστότερος πολιτειακός παράγων του Βυζαντίου είναι οι Δήμοι.

Από την Αθήνα στην παγκόσμια αυτοκρατορία των πόλεων

 

Μάριος Νοβακόπουλος - 28/09/2023 - SLPRESS

Πέρα από την εκπαίδευση και τις ιδεολογίες, τη γεωγραφική συνείδηση του ανθρώπου διαμορφώνει πρωτογενώς η βιωματική σχέση του με το χώρο.  Πληθυσμοί από αιώνες προσδεμένοι σε έναν αγροτικό βίο στα πατρογονικά εδάφη, όπως οι περισσότεροι εγκατεστημένοι λαοί μέχρι πριν δύο ή τρεις αιώνες, σίγουρα έχουν άλλη αίσθηση του εδάφους από τους νομάδες, ή από λαούς ναυτικούς, εμπορικούς και από νωρίς αστικοποιημένους.  Η εβραϊκή διασπορά ήταν για αιώνες δίχως εθνική εστία.  Οι Έλληνες συνδύαζαν την κινητικότητα με εδάφη πυρήνες στη χερσόνησο του Αίμου και την Ανατολική Μεσόγειο.  Οι Ευρωπαίοι μετανάστες της Βόρειας Αμερικής που κατέκτησαν την «Άγρια Δύση» ως μικρές ομάδες γεωργών, κυνηγών και μεταλλωρύχων, ή οι Ρώσοι που όργωσαν τη Σιβηρία από τα Ουράλια ως τον Ειρηνικό, μοιραία έχουν άλλη σχέση με τη γη από την σχετικά εσωστρεφή και αυτάρκη οικουμένη της Κίνας.

Ο Αλέξιος Κομνηνός στη νεότερη ιστοριογραφία: Σωτήρας ή “ψεύτικος από μηχανής θεός”;

 

 Μάριος Νοβακόπουλος*

Η βασιλεία του Αλεξίου Α’ Κομνηνού υπήρξε μακρά και πολυτάραχη.  Έπεται της κρίσης και κατάρρευσης της αυτοκρατορίας τις δεκαετίες του 1060-1070, με αποκορύφωμα τη μάχη του Μαντζικέρτ, και συμπίπτει με την εδραίωση των Τούρκων στη Μικρά Ασία και την εξαπόλυση της Α’ Σταυροφορίας από την Δυτική Χριστιανοσύνη.  Ο Αλέξιος διεξήγαγε πολυμέτωπους στρατιωτικούς αγώνες, προχώρησε δε σε εσωτερικές μεταρρυθμίσεις οι οποίες άλλαξαν μόνιμα τη φυσιογνωμία του βυζαντινού κράτους.  Η δυναστεία που εγκαθίδρυσε υπήρξε η τελευταία αναλαμπή της βυζαντινής ισχύος, ενώ η σύγκρουσή του με τους Νορμανδούς και η Α’ Σταυροφορία τροφοδότησε μία μακρά παράδοση δυτικής πολεμικής εναντίον του.  Είναι λοιπόν αναμενόμενο να κερδίσει την αμέριστη προσοχή της νεότερης ιστοριογραφίας και των βυζαντινών σπουδών.  Όλοι σχεδόν οι ερευνητές αναγνωρίζουν στον αυτοκράτορα μεγάλη προσωπική ικανότητα και πολιτική (ιδίως διπλωματική) δεξιοτεχνία.  Οι διαφορές εντοπίζονται στα σημεία και στον βαθμό που ασκείται κριτική.  Οι αρκετά διαφορετικές εκτιμήσεις της βασιλείας του Αλεξίου Κομνηνού του έχουν προσδώσει τον χαρακτηρισμό του «αινίγματος».[1]  Παρακάτω εκτίθεται κρίσεις από μια σειρά σημαντικών βυζαντινολόγων, ενδεικτικά και δίχως αξιώσεις πληρότητας.

Οι Νέοι Δρόμοι της Ανατολικής Ευρώπης και η Ελλάδα

Γράφει ο Μάριος Νοβακόπουλος - 19/09/2023 - ENERGIA.GR

Η πολιτική διαίρεση των γεωγραφικών περιοχών, πέρα από τα προφανή όρια των κρατών, μπορεί να πάρει διάφορες μορφές. Η Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη, επίκεντρο δύο Παγκοσμίων Πολέμων και ως σήμερα σημαντικό πεδίο ανταγωνισμού, έχει εξεταστεί μέσα από διάφορα σχήματα. Στην ιστορική επισκόπηση ξεχωρίζουν οι χώροι της αυτοκρατορίας των Αψβούργων και εκείνης των Οθωμανών, το όριο μεταξύ ορθοδόξου και καθολικού Χριστιανισμού, καθώς και το Σιδηρούν Παραπέτασμα, το οποίο χώριζε τον σοσιαλιστικό από τον καπιταλιστικό κόσμο

Έγκλημα η υποτίμηση της Γεωγραφίας

 Γράφει ο Μάριος Νοβακόπουλος - 14/09/2023 - SLPRESS

Από τη στιγμή που όλα τα ανθρώπινα φαινόμενα εντοπίζονται στο χώρο, η γεωγραφία είναι το πρώτο θεμέλιο για τη μελέτης τους. Η κατανόηση του γεωφυσικού περιβάλλοντος και της σχέσης των κοινωνιών με αυτό έχει σημαίνοντα ρόλο στην πολιτική, την οικονομία και την ιστορία. Ενώ στην ελληνική βιβλιογραφία υπάρχουν πολλές και σύγχρονες μελέτες που συσχετίζουν τα παραπάνω, δυστυχώς στο δημόσιο διάλογο, τις πολιτικές αναλύσεις και τη διδασκαλία της ιστορίας η γεωγραφική εποπτεία παραμένει υποτιμημένη. Στο σχολείο ακόμη το μάθημα της γεωγραφίας ελάχιστη σημασία θεωρείται πως έχει, διδάσκεται σε λίγες μόνο τάξεις και μάλιστα από… βιολόγους.

Ενώ αφιερώνουμε πολύ λόγο και χρόνο για την έκθεση της κατάστασης στο περιβάλλον μας, στην Τουρκία, τα Βαλκάνια ή την Μέση Ανατολή, φαίνεται υποβαθμισμένη από τη μία πλευρά η γεωγραφική διάσταση της ίδιας της Ελλάδας, από την άλλη η εποπτεία του πλανήτη μας ως όλου. Η Ελλάδα ως χώρος, από τη μία, εκθέτει στον χάρτη τα πλεονεκτήματα και τις αδυναμίες της, που δεσμεύουν κάθε σχέδιο άμυνας ή ανάπτυξης.  Τα παγκόσμια δεδομένα από την άλλη, από τη δημογραφία ως τα θαλάσσια περάσματα και τους διηπειρωτικούς σιδηροδρόμους, ειδοποιούν για το πώς θα επηρεαστεί η χώρα μας στο άμεσο και απώτερο μέλλον.

«Κι οι Ολλανδοί το ξέρουν»: Ένα ποίημα του Κίπλινγκ για μια ντροπιαστική ήττα της Αγγλίας

Γράφει ο Μάριος Νοβακόπουλος

Ο δρόμος της Αγγλίας από ένα αδύναμο, σπαρασσόμενο μεσαιωνικό βασίλειο  προς τον θρόνο της θαλάσσιας κοσμοκρατορίας δεν ήταν ούτε εύκολος ούτε ευθύς.  Η Αγγλία χρειάστηκε να ανταγωνιστεί τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές δυνάμεις, για να εξασφαλίσει την ασφάλειά των πατρίων εδαφών της πρώτα, και ύστερα να αναπτύξει μία αποικιακή αυτοκρατορία που θα έλεγχε το παγκόσμιο εμπόριο.  Πολύ γνωστοί είναι οι πόλεμοι της προτεσταντικής Αγγλίας με τις καθολικές δυνάμεις της Ισπανίας και της Γαλλίας, η απόκρουση της Ισπανικής Αρμάδας το 1588 και οι διαδοχικοί πόλεμοι με τον Λουδοβίκο ΙΔ’, τον διάσημο βασιλιά – ήλιο.  Η συντριβή του στόλου του Ναπολέοντα στο Αμπουκίρ (1798) και στο Τραφάλγκαρ (1805) από τον λόρδο Νέλσωνα κατέστησαν τη βρετανική θαλασσοκρατία αδιαμφισβήτητη, και έτσι θα έμενε ως τον Β’  Παγκόσμιο Πόλεμο.