Με το τέλος του έτους, είθισται οι βιβλιόφιλοι να μιλούν για τα κείμενα που διάβασαν και τους έκαναν εντύπωση τη χρονιά που πέρασε. Η στήλη αυτή είχε κάνει αντίστοιχο αφιέρωμα το 2018, νιώθω δε πως είναι καιρός και για ένα δεύτερο, το οποίο – αναλόγως τη διάθεση – μπορεί να γίνει πιο τακτικό. Στην φιλοπαίγμων διάθεση των Χριστουγέννων άλλωστε, γιατί να χαθεί μία ευκαιρία μοιράσματος εμπειριών, εντυπώσεων, γνώσεων, ου μην αλλά και λίγης επίδειξης.
Η λίστα που ακολουθεί περιλαμβάνει τα 5 συν 2 βιβλία τα οποία μου άρεσαν περισσότερο, μου έδωσαν αφορμή για σκέψη και θεωρώ πως τις γνώσεις και τα διδάγματά τους θα τα χρειαστώ ξανά στο μέλλον. Το διαζευκτικό συν μεταξύ των δύο αριθμών δεν τοποθετείται (μόνον) γιατί ο αλγόριθμος λατρεύει τις αριθμημένες λίστες, αλλά επειδή κάνω την διάκριση ανάμεσα στα νέα βιβλία, και σε όσα διάβασα ξανά, για δεύτερη φορά. Η αριθμητική σειρά είναι τυχαία
ΝΕΑ ΒΙΒΛΙΑ
Σπύρος Πλουμίδης, Τα μυστήρια της Αιγηίδος
Το εξαιρετικά ενδιαφέρον αυτό βιβλίο ακολουθεί την ενεργοποίηση του ενδιαφέροντος του ελληνικού κράτους και της κοινωνίας του για τον Ελληνισμό της Μικράς Ασίας, από τα τέλη του 19ου αιώνα και την δημιουργία των πρώτων σχετικών συλλόγων μέχρι την μοιραία Μικρασιατική Καταστροφή το 1922. Τις πρώτες δεκαετίες της ύπαρξης του ελληνικού βασιλείου, η σχεδόν μόνιμη εσωτερική αναταραχή αλλά και τα διαρκή και επείγοντα μέτωπα στο εγγύς εξωτερικό (Κρήτη, Θεσσαλία, Μακεδονία) δεν άφηναν μεγάλο περιθώριο προσοχής στην κατάσταση του πολυάριθμου αλύτρωτου Ελληνισμού της ανατολής. Οι ραγδαίες εξελίξεις στο ανατολικό ζήτημα και η σταδιακή εδαφική επέκταση της Ελλάδας οδήγησαν σε ένα αυξημένο ενδιαφέρον, με την ανάπτυξη δραστηριοτήτων τόσο από το ελεύθερο κράτος όσο και από τους ίδιους τους Μικρασιάτες για τη δημιουργία σχολείων, την διάδοση της ελληνικής γλώσσας και την ενημέρωση του κοινού και της διεθνούς γνώμης για τις ανάγκες και τα προβλήματά τους. Οι Βαλκανικοί πόλεμοι, οι διωγμοί των Νεοτούρκων και η έκρηξη του Α’ Παγκοσμίου έφεραν το μικρασιατικό ζήτημα, την προστασία των ομογενών από την εξόντωση και τις προοπτικές απελευθέρωσής τους στο κέντρο της εθνικής πολιτικής, με κατάληξη τον θρίαμβο του 1919-20 και την τραγωδία του 1922-23. Το βιβλίο είναι εξαιρετικά καλογραμμένο και γεμάτο πληροφορίες που συχνά παραλείπονται από τη γενική ιστοριογραφία.
Ιδιαίτερη εντύπωση μου έκανε η γεωπολιτική του διάσταση – ο τίτλος προκύπτει από την έννοια της Αιγηίδος, την οποία ανέπτυξε η γερμανική γεωγραφική επιστήμη τον 19ο αιώνα, για να μιλήσει για το γεωλογικώς ομοιογενές και πολιτικο-οικονομικώς ενιαίο των δύο πλευρών του Αιγαίου. Οι Έλληνες, κατοικούντες αμφότερες τις ακτές επί τρεις χιλιάδες χρόνια, είδαν σε αυτό το σχήμα την δικαίωση των πόθων τους: το Αιγαίο πρέπει να είναι ενιαίο και ενωμένο. Οι αρχές αυτές τροφοδότησαν τα ελληνικά επιχειρήματα στη συνδιάσκεψη της ειρήνης μετά τον Α’ Παγκόσμιο (π.χ. προσμέτρηση των Ελλήνων του ανατολικού Αιγαίου στον πληθυσμό της ζώνης Σμύρνης, αφού τα νησιά αυτά θεωρούντο «νησιωτική Μικρά Ασία»), ενώ έχει ενδιαφέρον να δούμε πως παρόμοια λογική εμπνέει σήμερα κάποιες τουρκικές διεκδικήσεις (π.χ. νησιά ανατολικού Αιγαίου ως προέκταση της τουρκικής υφαλοκρηπίδας). Το θέμα της Αιγηίδος με ώθησε στο ογκωδέστατο πλην συναρπαστικό βιβλίο του Ιωάννη Κωτούλα, Η Ιστορία της Ελληνικής Γεωπολιτικής, επίσης από τα καλύτερα που έπεσαν στα χέρια μου το 2023.
Κώστας Μ. Σταματόπουλος, Περί της Βασιλείας στη νεώτερη Ελλάδα
Ένα βιβλίο το οποίο «ωρίμασε» αρκετά χρόνια στο ράφι μέχρι να δεήσω να το διαβάσω. Αρχικά γραμμένο στα γαλλικά, το βιβλίο αποτελεί λιγότερο εξαντλητική χρονική καταγραφή της ιστορίας του θεσμού, και περισσότερο ένα συνδυασμό θεωρητικής ανάλυσης της φύσης και λειτουργίας της βασιλείας στη χώρα μας, με βιογραφίες σημαινόντων εκπροσώπων της, του Γεωργίου Α’, του Κωνσταντίνου Α’ και της Φρειδερίκης. Παρότι δεν λείπουν αυστηρότατες κρίσεις για λάθη, πάθη και παραλείψεις προσώπων τα οποία εζημίωσαν την χώρα και επέφεραν την πτώση του θρόνου, είναι δεδομένο πως η γενική οπτική του βιβλίου πολύ απέχει από τη συνήθη ρίψη της ελληνικής βασιλείας στη γέενα του πυρός, ως του απολύτου κακού δαίμονα του σύγχρονου εθνικού μας βίου. Στις περιπτώσεις αυτές βέβαια η καλύτερη λύση είναι η παράλληλη ανάγνωση με ιστορικά έργα αντίθετης ερμηνείας, ειδικά για να αντιπαραβληθούν οι διηγήσεις περιόδων αμφιλεγόμενων και εξαιρετικά πυκνών σε γεγονότα, όπως του Εθνικού Διχασμού ή των εκτροπής 1965-67.
Το καλύτερο στοιχείο όμως του βιβλίου για εμένα ήταν η φιλοσοφική και ψυχολογική ανάλυση για τον ρόλο της βασιλείας, τόσο γενικότερα, όσο και συγκεκριμένα στον ελληνικό χαρακτήρα. Τέτοια κεφάλαια λείπουν συνήθως από τα αντίστοιχα έργα, τα οποία επικεντρώνονται μόνον στις ιστορικές εξελίξεις, το πολιτειακό ζήτημα κλπ. Η έκθεση της μεγάλης συμβολικής και θρησκευτικής σημασίας του στέμματος, της σχέσης του βασιλιά με τον λαό, τις παραδόσεις και την ιστορία, καθώς και για τη δύσκολη συμπόρευση του Ελληνισμού με την Ευρώπη και τη νεωτερικότητα (ας μην ξεχνάμε, το βιβλίο απευθύνθηκε πρώτον σε ξένο κοινό, το οποίο χρειάζεται επιπλέον εξηγήσεις), είναι εν τέλει εκείνο το χαρακτηριστικό το οποίο οδήγησε το βιβλίο σε αυτήν την λίστα.
Ευάγγελος Παπανούτσος, Το θρησκευτικό βίωμα στον Πλάτωνα
Άλλο ένα βιβλίο το οποίο έκανε καιρό να δει το φως από τότε που μπήκε στην βιβλιοθήκη. Πρόκειται για την διδακτορική διατριβή του γνωστού παιδαγωγού και φιλοσόφου, η οποία δημοσιεύθηκε στα γερμανικά το 1926 και μεταφράστηκε το 1971. Ξεκινώντας από την έκθεση του θρησκευτικού βιώματος και των εκδηλώσεών του σύμφωνα με την επιστήμη της εποχής, ο Παπανούτσος αναλύει το σύνολο της πλατωνικής διδασκαλίας κάτω από το φως της θρησκευτικής προδιάθεσης, της νοσταλγίας μιας ουράνιας πατρίδας και, εν τέλει, της αίσθησης μίας θείας αποστολής. Οι θεωρίες για την ψυχή, τις ιδέες και τον έρωτα, τον δημιουργό και την πολιτεία (τόσο την ιδανική του ομωνύμου διαλόγου όσο και την συντηρητική των Νόμων), ερμηνεύονται ως συνδυασμός φιλοσοφίας και θεολογίας, ξεκινώντας από την απόρριψη του άδικου, άστατου και εφήμερου αισθητού-υλικού κόσμου, από έναν νεαρό Πλάτωνα συγκλονισμένο από την ανόσια θανάτωση του Σωκράτους και την ανδρεία του στάση ενώπιον του τέλους. Ίσως το καλύτερο βιβλίο της χρονιάς. Η ελληνική μετφραση είναι γραμμένη σε συναρπαστική λογοτεχνική γλώσσα, την οποία δε συναντά κανείς εύκολα σε μεταγενέστερα δοκίμια του Παπανούτσου, τα οποία διδασκόμασταν στο σχολείο και το φροντιστήριο.
Μιχάλης Κορδώσης, Ιστορικογεωγραφικά Πρωτοβυζαντινών και εν γένει Παλαιοχριστιανικών Χρόνων
Το 2023 ήταν σε μεγάλο βαθμό η χρονιά της γεωγραφίας. Σχολικά βιβλία και άτλαντες, χάρτες έντυποι και ψηφιακοί, επιστημονικά και εκλαϊκευτικά έργα, όλα είχαν την τιμητική τους, στα πλαίσια των ενδιαφερόντων-μελετών μου για τη γεωγραφία και γεωπολιτική του Βυζαντίου και τη σύνδεσή της με τη σύγχρονη Ελλάδα. Τα έργα του Μιχάλη Κορδώση είναι από τα σχετικά λίγα ειδικώς αφιερωμένα στην ιστορική γεωγραφία του Βυζαντίου (μαζί με το «Βυζάντιο ως Χώρος» του J. Koder και τις πανεπιστημιακές σημειώσεις του Γ. Λεβενιώτη), για αυτό και ιδιαίτερα χρήσιμα στον αναγνώστη. Αναφέρεται με λεπτομέρεια στις διάφορες επαρχίες του Βυζαντίου, τα κοινωνικά και οικονομικά τους χαρακτηριστικά, τη διοικητική τους διαίρεση και την ανάπτυξη των πόλεων, όπως και στο κλίμα, τους σεισμούς και τις επιδημίες. Πολύ μεγάλο ενδιαφέρον έχουν τα κεφάλαια όπου εκτίθενται οι γεωγραφικές και κοσμολογικές γνώσεις-δοξασίες των Βυζαντινών, άλλες αρχαιοελληνικής και άλλες βιβλικής προέλευσης: μέχρι που έφθαναν τα όρια του τότε γνωστού κόσμου, πως οριοθετούσαν τις ηπείρους, τι ονόματα έδιναν στις θάλασσες, τι γνώριζαν για απομακρυσμένους λαούς, όπως οι Κινέζοι και οι Ινδοί.
Δημήτρης Πεπόνης, Το Τέλος της Μεγάλης Παρέκκλισης: Από την Ουκρανία και την Πανδημία στη Νέα Πλανητική Τάξη.
Όπως προδίδει ο τίτλος του, αυτό το σημαντικό βιβλίο διεθνών σχέσεων ασχολείται με όλο το φάσμα των κρίσεων της δεκαετίας του 2020. «Μεγάλη Παρέκκλιση» ονομάζεται το ιστορικό φαινόμενο του πολιτικού και οικονομικού υποσκελισμού της Ασίας (Ινδία και Κίνα κυρίως) από την Ευρώπη, μεταξύ 18ου και 20ου αιώνα. Στις ημέρες μας, με την οικονομική άνοδο, την πολιτική χειραφέτηση και την δημογραφική έκρηξη του Παγκοσμίου Νότου (και ειδικά των μεγάλων ασιατικών δυνάμεων), τούτη η παρέκκλιση από το ιστορικό σύνηθες φαίνεται ότι τείνει προς το τέλος της, ή έστω στην σχετικοποίηση-αναθεώρησή της. Αυτή η μακροχρόνια διαδικασία αναλύεται διεξοδικά σε πολλά μικρά κεφάλαια, τα οποία αναλύουν ζητήματα οπτικής, όπως του ευρωκεντρισμού και της γραμμικής ιστορικής προόδου, συγκρούσεων και αναδιάταξης της ισορροπίας δυνάμεων, όπως στην Ουκρανία, και παγκοσμίων τάσεων όπως οι χρήσεις του διαδικτύου και της τεχνολογίας ως εργαλεία ελέγχου, η επιμονή του εδάφους ως βάσης της πολιτικής παρά τις «προφητείες» για το ξεπέρασμά του, και η αυξανόμενη σημασία των οικουμενικών μητροπόλεων-μεγαλουπόλεων, οι οποίες συνδέονται μεταξύ τους και με την παγκόσμια ενδοχώρα παρά με το υπόλοιπο της ίδιας τους της χώρας.
Μία έστω τηλεγραφική μνεία αξίζει και σε μερικά άλλα βιβλία, τα οποία δεν "έπιασαν" την πεντάδα: «Γιατί ο πόλεμος στην Ουκρανία αλλάζει τον κόσμο» (Σταύρος Λυγερός, Σωτήρης Δημόπουλος), «Ελληνικός Πολιτισμός» (Ίων Δραγούμης), «Ιδέες της Καλοσύνης και της Σκληρότητας» (Παντελής Βουτουρής), «Η Εκδίκηση της Γεωγραφίας» (Robert Kaplan), «Ιστορία του Ελληνικού Κόσμου και του Μείζονος Χώρου» (Σαράντος Καργάκος – Α’ τόμος, ένα έργο που σίγουρα αξίζει μία μελλοντική εις βάθος παρουσίαση).
ΔΕΥΤΕΡΕΣ ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ
Μια ιδιαιτερότητα της φετινής χρονιάς ήταν η επιστροφή σε αρκετά βιβλία τα οποία είχα διαβάσει στο παρελθόν, και θεώρησα ότι στην παρούσα φάση χρειαζόμουν μια δεύτερη ανάγνωση. Για αυτά δεν θα γίνει περίληψη του περιεχομένου όπως στα προηγούμενα, καθώς θεωρώ πως κάποια στιγμή αξίζουν κάποιο μεγαλύτερο άρθρο ή εκπομπή. Το ένα είναι το βιβλίο του Χρήστου Γιανναρά, «Η Ευρώπη γεννήθηκε από το Σχίσμα», το οποίο περιγράφει την απόκλιση του δυτικού-ευρωπαϊκού από το ελληνικό πνεύμα και τρόπο, ξεκινώντας από τον Ιερό Αυγουστίνο και καταλήγοντας στη νεωτερικότητα και τις σύγχρονες ελληνο-δυτικές σχέσεις και τις παθογένειες του νεοελληνικού βίου. Ο τίτλος του αποτελεί απάντηση σε ένα άλλο σπουδαίο βιβλίο, «Η Ευρώπη γεννήθηκε το Μεσαίωνα» του Γάλλου μεσαιωνολόγου Jacques Le Goff, ο οποίος προς το τέλος του έργου αναφέρει πως η πτώση του Βυζαντίου ήταν μία «άρση αναπηρίας» για την ευρωπαϊκή ενότητα, καθώς απέμεινε πλέον μόνο ένας πόλος, ο λατινικός-δυτικός, γύρω από τον οποίο αναπόφευκτα σχηματίστηκε η σύγχρονη Ευρώπη και τα σημερινά εγχειρήματα ολοκλήρωσης.
Το δεύτερο είναι το σχετικά μικρό βιβλίο του γεωπολιτικού Γιώργου Πρεβελάκη, «Ποιοι είμαστε; Γεωπολιτική της Ελληνικής ταυτότητας». Ξεκινώντας από τον μεταβυζαντινό Ελληνισμό και προχωρώντας προς το σημερινό έθνος-κράτος και τις προοπτικές του, ο Πρεβελάκης δημιουργεί μία ενδιαφέρουσα σύνθεση, όπου συναντάται ο φιλελεύθερος κοσμοπολιτισμός, η κατάφαση στην παγκοσμιοποίηση και τη σχετικοποίηση της κρατικής κυριαρχίας έναντι των αποκεντρωμένων δικτύων, με έναν σεβασμό για την ελληνική πολιτισμική παράδοση με επιρροές από Γιανναρά, Λορεντζάτο, Κιτσίκη κλπ.
Αυτά θαρρώ, αρκούν. Μέχρι το τέλος του έτους, έχω μόνο να ευχηθώ Καλά Χριστούγεννα σε όλους, με την ελπίδα ο καλός Θεός να μας δώσει φώτιση, υγεία και πολλήν υπομονή, για όσα φέρει το στάδιο της ζωής.
