Η Αμερικανή μεσαιωνολόγος Rachel Fulton Brown, καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο του Σικάγο, έχει αφιερώσει μεγάλο μέρος της ερευνητικής της εργασίας στην θέση της Θεοτόκου στον πολιτισμό της Μεσαιωνικής Δύσεως, εκδίδοντας και σχετικά βιβλία, για την προσευχή προς την Παρθένο μέσα από το Βιβλίο των Ωρών και για την συσχέτιση της λατρείας των Παθών του Χριστού με την οδύνη της Μητρός Του. Εξηγώντας τον λόγο και τη σημασία της επικέντρωσης στην Παρθένο για την μελέτη του μεσαιωνικού πολιτισμού, γράφει:
"Στην έρευνά μου έδωσε ιδιαίτερη προσοχή στην μεσαιωνική τίμηση της Παρθένου Μαρίας. Γιατί; Επειδή η Μαρία ήταν κάτι παραπάνω από απλώς η Παρθένος για την οποία οι χριστιανοί πιστεύουν πως γέννησε τον Υιό του Θεού. Είναι το κλειδί που ξεκλειδώνει την ίδια την Μεσαιωνική εποχή. Όπως υποστηρίζω στην πρότασή μου για το Συμπλήρωμα της Χριστιανικής Παράδοσης (Companion to the Christian Tradition), στο οποίο προσκλήθηκα ως επιμελήτρια από τις εκδόσεις Brill, για να καταλάβει κανείς την θέση της Μαίας στη μεσαιωνική χριστιανική λατρεία, δεν επαρκεί να την μελετήσει ως ιστορικός ή τέχνης ή μουσικολόγος ή φιλόλογος ή ιστορικός ή θεολόγος. Για να καταλάβει κάποιος την Μαρία όπως την φαντάζονταν οι μεσαιωνικοί χριστιανοί, πρέπει να καταλάβει τα πάντα. Είναι παρούσα στην τέχνη και την αρχιτεκτονική και την μουσική. Είναι παρούσα στην λογοτεχνία και την θεία λειτουργία και τις ελευθέριες τέχνες. Είναι εκεί, στην πολιτική και τα ιδεώδη του γάμου, σε πολεμικές ιαχές και στις ικεσίες των καταπιεσμένων για βοήθεια. Ο Μεσαιωνικός Χριστιανισμός είναι αδιανόητος χωρίς Εκείνην, κι όμως, από τη Μεταρρύθμιση και έπειτα, οι χριστιανοί πασχίζουν να εξηγήσουν γιατί έχει την οποιαδήποτε θέση."
Οι παραπάνω γραμμές μας οδηγούν στον δικό μας Παναγιώτη Κανελλόπουλο και την "Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος":
"Η μεγάλη γιορτή της ψυχής του δυτικού ανθρώπου στο IB’ αιώνα είναι η γιορτή που προκάλεσε η «ανακάλυψη» και η αποθέωση της «γυναίκας». Η γιορτή αυτή προβάλλει σεμνή και υπέροχη, δεν είναι διόλου οργιαστική και διόλου ασυγκράτητη. Όπως μας το δείχνει η γοτθική γλυπτική, που αρχίζει τότε ακριβώς να εκδηλώνεται, όπως μας το δείχνει επίσης η λυρική ποίηση, που παίρνει στο IB’ αιώνα ένα βαθύ προσωπικό χαρακτήρα, όπως μας το δείχνει τέλος το ήθος των ιπποτών που σε τούτον ακριβώς τον αιώνα πηδούν στο προσκήνιο της ιστορικής ζωής, η Παναγία παίρνει ένα χαρακτήρα γυναικείο μ’ όλη τη γλυκύτητα του ανθρώπινου, μα και η γυναίκα παίρνει στα μάτια της εποχής το χαρακτήρα της Παναγίας, μ’ όλη την αγνότητα της θείας Παρθένας. Η λατρεία της γυναίκας έχει στο IB’ αιώνα ένα βαθύτατα θρησκευτικό και μυστικό χαρακτήρα και οι ιππότες αγωνίζονται και πολεμάνε για την πίστη και για τη γυναίκα.
Η σημασία επίσης που παίρνει η γυναίκα μπαίνοντας στο κέντρο της ζωής, όχι μόνο δεν εκφυλίζει τον ανδρισμό κι όχι μόνο δε δίνει ένα θηλυκό χαρακτήρα στον αιώνα, παρά προκαλεί αντίθετα τον άντρα σε ανδραγαθήματα και σε πράξεις τολμηρές, ή σε μυστική αφοσίωση, σε αχαλίνωτη εμβάθυνση, σε «μυστικισμό» (που θα μπορούσε πρόχειρα να ορισθεί σαν ένας έντονος ρομαντισμός με συνειδητό θρησκευτικό χαρακτήρα, που σαν έντονος ρομαντισμός βυθίζει το Θεό στα βάθη της υποκειμενικής ψυχής, συνυφαίνοντας και ταυτίζοντάς τον μαζί της). Έτσι βλέπουμε το IB’ αιώνα να τον χαρακτηρίζουν —καμιά φορά μάλιστα και συνδυασμένα στο ίδιο πρόσωπο— δυο φαινόμενα: ο ιπποτισμός και ο μυστικισμός. Ο ιππότης δεν υπάρχει στην κοινωνική ιεραρχία της παλιάς μεσαιωνικής ευγένειας, παρά προβάλλει αργότερα, και προπάντων στον ΙΑ’ και στο IB’ αιώνα. Η προέλευσή του είναι η προσωπική διάκριση και όχι η καταγωγή."
Ο Jacques Le Goff αναλύει το φαινόμενο εκτενέστερα, στο έργο του "Η Ευρώπη γεννήθηκε το Μεσαίωνα" (σελ. 146-150):
"Ἡ εξαιρετική άνθηση της λατρείας της Παρθένου Μαρίας από τον 11ο έως τον 13ο αιώνα στάθηκε γεγονός ανατρεπτικό για τον μεσαιωνικό χριστιανισμό. Η λατρεία της Παρθένου Μαρίας. ως «μητέρας του Θεού». αναπτύχθηκε πολύ νωρίς στον ελληνικό ορθόδοξο χριστιανισμό. Διείσδυσε µε πιο αργούς ρυθμούς στη χριστιανική Δύση, χωρίς αυτό να αποκλείει την παρουσία της Μαρίας στη λατρεία ήδη από τον πρώιμο Μεσαίωνα. ιδιαίτερα την εποχή των Καρολιγγειανών∙ μόλις, όµως, από τον 11o αιώνα η λατρεία αυτή αποκτά κεντρική θέση στις πεποιθήσεις και τις πρακτικές της χριστιανικής Δύσης. Η λατρεία αυτή βρίσκεται στην καρδιά της εκκλησιαστικής μεταρρύθμισης ανάμεσα στον 11ο και τα µέσα του 12ου αιώνα. Συνδέεται µε την εξέλιξη της λατρείας του Χριστού και ιδιαίτερα της ευχαριστιακής λατρείας. Η θέση της Παρθένου στην Ενσάρκωση είναι κεφαλαιώδους σημασίας, και εκείνη διαδραματίζει όλο και σημαντικότερο ρόλο στις σχέσεις μεταξύ ανθρώπων και Χριστού. Είναι εκείνη που µεσιτεύει σχεδόν αποκλειστικά υπέρ των ανθρώπων ενώπιον του Υιού της. Ενώ οι περισσότεροι άγιοι ειδικεύονται στη θεραπεία ορισμένων ασθενειών ή έχουν συγκεκριμένη κοινωνική λειτουργία. η Παρθένος θεραπεύει τα πάντα µε τα θαύματά της. Γνωρίζει όλα τα προβλήµατα ανδρών και γυναικών και, επιπλέον, είναι αποτελεσματική. Τέτοια είναι η σημασία που αποχτά για τη σωτηρία των ανθρώπων, που της αποδίδονται τολμηρές, έως και σκανδαλώδεις πράξεις προστασίας. Προστατεύει τους εγκληματίες και τους αμαρτωλούς. που φαίνεται να έχουν κάνει ασυγχώρητα εγκλήματα και αμαρτίες. Τους υπερασπίζεται, και ο Χριστός συγκατατίθεται στα αιτήµατα της Μητέρας του, όσο υπερβολικά και αν είναι.
[…]
Πρέπει όντως να υπογραμµίσουµε πόσο συνέβαλε η εξαιρετικά πλούσια εικονογραφία στη λατρεία της Παρθένου Μαρίας. Μινιατούρες και ανάγλυφα άνοιγαν την καρδιά και τα µάτια των ανθρώπων του Μεσαίωνα. ανδρών και γυναικών. για να δεχτούν έναν θησαυρό εικόνων της Παρθένου. Στη διάρκεια του Μεσαίωνα εξελίχθηκαν τα κύρια μοτίβα Αναπαράστασης της Παρθένου. Η ρομανική Παρθένος είναι κυρίως μητέρα, που κρατά το Θείο Βρέφος στα γόνατα. Κατόπιν. γίνεται αφορμή να τιμηθεί η γυναικεία ομορφιά. Η θέση της στη στροφή του χριστιανισμού προς το μαρτύριο είναι σημαντική∙ Είναι η Πιετά που κρατά τον Υιό της. τον νεκρό Χριστό, στα γόνατά της. είναι η Παρθένος των οικτιρµών που προστατεύει στις πτυχές του τεράστιου μανδύα της τους πιστούς, άτοµα και συχνότερα οµάδες. Παρά τη διακοπή που επέφερε η Μεταρρύθμιση στη λατρεία της. η Παρθένος Μαρία υπήρξε για αιώνες μητέρα και µεσίτρια της ανθρωπότητας σε Ολόκληρο τον ευρωπαϊκό χώρο. Ένας µαριολογικός κύκλος αναπτύσσεται στην τέχνη, που συνδέεται µε τον χριστολογικό, αλλά στον οποίο η παράσταση της Μαρίας επιβάλλεται όλο και περισσότερο. Η λατρεία της Παρθένου προσφέρει στους πιστούς, κυρίως στις γυναίκες και σε χώρους ιδιωτικής λατρείας. µια πληθώρα Βιβλίων των Ωρών. Η Παρθένος έγινε η λατρεµένη πρωταγωνίστρια του µεγαλύτερου γεγονότος στην ιστορία, της Ενσάρκωσης. Όπως συμβαίνει µε όλα τα σηµαντικά ιστορικά φαινόμενα, η λατρεία της ριζώνει σε τόπους που είναι κόμβοι επικοινωνίας, και όχι µόνο στους τόπους των ιερών λειψάνων και των προσκυνηµάτων που έχω ήδη αναφέρει. Η πλειονότητα των καθεδρικών ναών της χριστιανοσύνης φέρει την αφιερωτική ονοµασία «στη Δέσποινά µας» (à Notre-Dame). Τις περισσότερες φορές αλλάζει η αφιέρωση. Έτσι, ο καθεδρικός ναός στο Παρίσι εγκαταλείπει την αρχική του αφιέρωση στον Άγιο Στέφανο, για να γίνει η Παναγία των Παρισίων.
Ἡ λατρεία της Παρθένου θέτει ένα τελευταίο πρόβλημα στον ιστορικό. Η άνθησή της βελτίωσε τη µοίρα της γυναίκας επί της γης; Στήριξε και ενέπνευσε την αναβάθµιση της θέσης της γυναίκας στη μεσαιωνική Δύση; Είναι δύσκολο να απαντήσουμε στο ερώτημα αυτό. που διχάζει τους ιστορικούς. Νομίζω όµως ότι η Παρθένος, σε αντίθεση µε την αµαρτωλή γυναίκα, την Εύα, έγινε πράγματι η εικόνα της αποκατάστασης και της σωτηρίας για τη γυναίκα. Αν σκεφτούμε ότι η λατρεία της Παρθένου Μαρίας συμπίπτει χρονικά µε τη μετατροπή του γάμου σε μυστήριο, µε την αναβάθµιση της θέσης του παιδιού και της οικογένειας µε τη στενή έννοια, όπως δείχνουν οι εικόνες της Γέννησης, πρέπει να θεωρήσουµε ότι η Παρθένος ήταν εκείνη που συνέβαλε τα μέγιστα στη βελτίωση της µοίρας της γυναίκας επί της γης. στην οποία συνετέλεσε επίσης η άνθηση της αυλικής αγάπης. Η Παρθένος είναι η ύψιστη «δέσποινα» του Ιππότη, η «δέσποινα» των ανδρών, µια γυναικεία φιγούρα που ακτινοβολεί στον θείο και ανθρώπινο κόσμο της μεσαιωνικής κοινωνίας."
Εικόνα: Σκηνές από τη ζωή της Παρθένου. Τάπητας, έργο Ελβετίδων μοναχών περί το 1450-1480, Μουσείο Γλασκώβης.
Ανθολόγηση: Μ. Νοβακόπουλος
