Π. Καρολίδης: Η επίδραση της Γεωγραφίας στην ανάπτυξη του Ελληνικού πολιτισμού

 

Μάριος Νοβακόπουλος*

Από τις γνωστότερες συνεισφορές του Καππαδόκη ιστορικού Παύλου Καρολίδη (1849-1930) ήταν η επικαιροποίηση που επιμελήθηκε για το μεγάλο έργο του Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου, «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους».  Επεξέτεινε το χρονικό διάστημα το οποίο κάλυπτε από το 1821 μέχρι το 1930, ενώ σε κάθε κεφάλαιο του βιβλίου προσέθεσε παρατηρήσεις και συμπληρώσεις.  Στην αρχή του πρώτου τόμου, μαζί με τον πρόλογο και σύντομο βιογραφικό του εθνικού ιστοριογράφου, ο Π. Καρολίδης προσέθεσε μία εκτεταμένη εισαγωγή, πραγματευόμενη ζητήματα του πρωταρχικού σχηματισμού των ελληνικών ριζών στην προϊστορία και απώτερη αρχαιότητα, κατά τις γλωσσολογικές, φυλετικές και αρχαιολογικές γνώσεις και αντιλήψεις της εποχής, φθάνοντας ως τα Τρωικά.

Στην παρούσα μικρή έκθεση θα επικεντρωθούμε σε δύο υποκεφάλαια, στα οποία ο Π. Καρολίδης πραγματεύεται πολύ συνοπτικά το φυσικό περιβάλλον εντός του οποίου γεννήθηκε και διαμορφώθηκε ο Ελληνισμός, και την επίδρασή του στον ελληνικό πολιτισμό και χαρακτήρα: «ὁ περιβάλλων τὴν ζωὴν καὶ τὸν βίον τοῦ Ἕλληνος φυσικὸς κόσμος» (σελ. λδ’-λζ’) και «ὁ φυσικὸς καὶ γεωγραφικὸς σχηματισμὸς τῆς Ἑλλάδος» (σελ. λζ’-λθ’).

Η οικονομική πολιτική του Αλεξίου Α’ Κομνηνού

 

Μάριος Νοβακόπουλος*

 

Ο 11ος και 12ο αιώνας υπήρξαν εποχή ανάπτυξης για το Βυζάντιο.  Παρά τις αναστατώσεις των ξένων εισβολών, και ειδικά της κατάκτησης της Μικράς Ασίας, η οικονομία δεν διέκοψε την ανοδική της πορεία.  Αυτό ισχύει τουλάχιστον για τη δυτική, παράκτια Μικρά Ασία, και τη χερσόνησο του Αίμου, η οποία για πρώτη φορά γινόταν ο κορμός και η σημαντικότερη επαρχία της αυτοκρατορίας.[1]    Η Μακεδονία, η Θράκη, η Θεσσαλία, η Βουλγαρία και η Βιθυνία έγιναν οι βασικοί προμηθευτές της Κωνσταντινούπολης σε σιτηρά.[2]

 

Η περίοδος χαρακτηρίστηκε από μία σταδιακή διαδικασία αποκέντρωσης και ανακατανομής της οικονομίας από την Κωνσταντινούπολη στην ενδοχώρα.  Η Βασιλεύουσα όμως κρατούσε τον πλήρη πολιτικό και πολιτισμικό έλεγχο, συντηρώντας το υπάρχον κλίμα δυσαρέσκειας και αποξένωσης.[3]  Η πληθυσμιακή αύξηση, η οποία είχε ξεκινήσει τον 10 αιώνα, συνεχίστηκε και θα συνεχιζόταν ως τον 14ο.  Αυτός ο δείκτης είναι διαίτερα σημαντικός, γιατί στις προβιομηχανικές, αγροτικές κοινωνίες η αύξηση των εργατικών χεριών ήταν το κύριο μέσο οικονομικής ανάπτυξης.  Αυξήθηκε παράλληλα ο αριθμός και ο πληθυσμός των πόλεων.[4]

ΒΙΝΤΕΟ – Τί ήταν οι Δήμοι στο Βυζάντιο; Είχαν πράγματι λόγο στα πολιτικά πράγματα της Πόλης;

 

Οι Δήμοι προέκυψαν από τα αθλητικά σωματεία των πόλεων, και ειδικά του ξακουστού ιπποδρόμου της Κωνσταντινουπόλεως. Εκεί κυριαρχούσαν οι αρματοδρομίες, θέαμα το οποίο κέρδιζε την προσοχή και τη φανατική προσήλωση λαού και αρχόντων, ως και αυτοκρατόρων. Υπήρχαν τέσσερις Δήμοι, οι Πράσινοι, οι Βένετοι (γαλάζιοι), οι Ρούσιοι (ερυθροί) και οι Λευκοί. Ισχυρότεροι, και από ένα σημείο και μετά μόνοι Δήμοι, ήταν οι Πράσινοι και οι Βένετοι. Ο θεσμός των Δήμων απαντούσε ήδη στην Ρώμη πριν τη βυζαντινή εποχή. Εκτός από την Κωνσταντινούπολη, οι Δήμοι ήταν διαδεδομένοι στις μεγάλες πόλεις της αυτοκρατορίας, όπως στην Αλεξάνδρεια και την Αντιόχεια. Έχει βρεθεί πλήθος επιγραφών σε μνημεία ή σε αντικείμενα καθημερινής χρήσης, με ευχές για τον έναν ή τον άλλο Δήμο.

Το ζήτημα της ταύτισης των Δήμων με κοινωνικές και θρησκευτικές τάξεις έχει απασχολήσει πολλούς ερευνητές. Σε γενικές γραμμές είναι αποδεκτό πως, χωρίς να υπάρχει απόλυτη ταύτιση, τους Βενέτους στήριζε η παλιά συγκλητική αριστοκρατία και οι ακόλουθοί της, ενώ τους Πρασίνους οι βιοτέχνες, αυλικοί και ανώτεροι υπάλληλοι, μαζί με τεχνίτες, εργάτες κ.λπ. Οι Βένετοι κατά κανόνα ήταν ορθόδοξοι χριστιανοί, ενώ οι Πράσινοι, μονοφυσίτες. Την περίοδο της μεγαλύτερης επιρροής των Δήμων, μεταξύ της βασιλείας Θεοδοσίου Β΄ (408-450) και Ηρακλείου (610-641), πολλοί ανώτεροι αξιωματούχοι αλλά και αυτοκράτορες έπαιρναν το μέρος του ενός ή του άλλου Δήμου. Ο Αναστάσιος Α’ (491-518), για παράδειγμα, ήταν οπαδός των Ρουσίων, ενώ ο Θεοδόσιος Β΄ και ο Ζήνων (476-491) των Πρασίνων.

ΔΕΙΤΕ ΤΟ ΒΙΝΤΕΟ

Ο Αλέξιος Κομνηνός και τα αίτια της Α’ Σταυροφορίας: Η φερόμενη ως επιστολή στον Ροβέρτο της Φλάνδρας

 

Μάριος Νοβακόπουλος*

 

Ίσως το παγκοσμίως διασημότερο γεγονός της βασιλείας του Αλεξίου Α’ Κομνηνού είναι η κήρυξη και διεξαγωγή της Α’ Σταυροφορίας, η οποία επί αιώνες συναρπάζει θαυμαστές και επικριτές ως ένα από τα κομβικότερα σημεία αναφοράς του Μεσαιωνικού κόσμου.  Η σχέση του Αλεξίου με τη Σταυροφορία, κατά πόσο την προκάλεσε ή την εκμεταλλεύθηκε, αν το Βυζάντιο ωφελήθηκε ή ζημιώθηκε από τη δράση τους, ποιες ήταν οι πολιτισμικές συνέπειες της τριβής Ελλήνων και Λατίνων, έχουν δεχθεί πολλές και διαφορετικές ερμηνείες.

 

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, η ιδέα μίας εκστρατείας κατά των Τούρκων υπό την καθοδήγηση της Παποσύνης, με στόχο την υποστήριξη του κλυδωνιζόμενου Βυζαντίου και την απελευθέρωση των Αγίων Τόπων, βρισκόταν ήδη στο νου του Γρηγορίου Ζ’ κατά τις επαφές του με τον αυτοκράτορα Μιχαήλ.  Μία σειρά παραγόντων συνέκλιναν στην πολιτικοποίηση και στρατιωτικοποίηση της Καθολικής Εκκλησίας.  Στα τέλη του 11ου αιώνα κυριαρχούσε στην Παποσύνη το μεταρρυθμιστικό κλίμα που απέρρεε από το αββαείο του Κλινύ στην Γαλλία,[1] το οποίο ζητούσε την ηθική κάθαρση και την πολιτική χειραφέτηση της Αγίας Έδρας από τους κοσμικούς ηγεμόνες.  Η Έριδα της Περιβολής[2] με τους Γερμανούς αυτοκράτορες, οι εισβολές τους στην Ιταλία και η διαμάχη μεταξύ παπών και αντιπαπών, έπλητταν το κύρος της Εκκλησίας και επίτασσαν συμβολικά ισχυρές ενέργειες, για την εξύψωση του επισκόπου Ρώμης και της αυθεντίας του.  Ο πάπας Γρηγόριος Ζ΄ υπήρξε πρωτοστάτης της φερώνυμης «γρηγοριανής μεταρρύθμισης», η οποία είχε στόχο την ανόρθωση της εκκλησιαστικής ισχύος.  Διαδιδόταν η ιδέα πως ο πάπας ήταν η ανώτατη κεφαλή του συνδέσμου των χριστιανικών δυνάμεων και κοινωνιών (res publica christiana, christianitas, Χριστιανοσύνη), με αρμοδιότητα την κρίση περί δικαίου, αδίκου και ιερού πολέμου, καθώς και την υπεράσπιση έναντι εσωτερικών και εξωτερικών απειλών.[3]  Ο χιλιαστικός αναβρασμός,[4] η δημοφιλία του προσκυνήματος στην Ιερουσαλήμ[5] και οι εντεινόμενοι πόλεμοι κατά των μουσουλμάνων στην Ισπανία και την Ιταλία δημιουργούσαν μία αποκαλυπτική ατμόσφαιρα.  Παράλληλα η Εκκλησία προσπάθησε να «εκπολιτίσει» και να διοχετεύσει προς ευγενείς σκοπούς την επιθετικότητα των φεουδαρχικών ιπποτών, διαφυλάσσοντας την ειρήνη του Θεού (pax Dei) και στρατεύοντας την ecclesia militans κατά των απίστων.[6]

Soldier, Poet, King

 

Κοσσυφοπέδιο, 14ος αι.

There will come a soldier

Who carries a mighty sword

He will tear your city down

Oh lei, oh lai, oh, Lord

Oh lei, oh lai, oh lei, oh, Lord

He will tear your city down

Oh lei, oh lai, oh lei, oh, Lord

Σινά, 6ος αι.

Τι διαβάσαμε φέτος: Αποχαιρετώντας το 2023

Με το τέλος του έτους, είθισται οι βιβλιόφιλοι να μιλούν για τα κείμενα που διάβασαν και τους έκαναν εντύπωση τη χρονιά που πέρασε.  Η στήλη αυτή είχε κάνει αντίστοιχο αφιέρωμα το 2018, νιώθω δε πως είναι καιρός και για ένα δεύτερο, το οποίο – αναλόγως τη διάθεση – μπορεί να γίνει πιο τακτικό.  Στην φιλοπαίγμων διάθεση των Χριστουγέννων άλλωστε, γιατί να χαθεί μία ευκαιρία μοιράσματος εμπειριών, εντυπώσεων, γνώσεων, ου μην αλλά και λίγης επίδειξης.

Η λίστα που ακολουθεί περιλαμβάνει τα 5 συν 2 βιβλία τα οποία μου άρεσαν περισσότερο, μου έδωσαν αφορμή για σκέψη και θεωρώ πως τις γνώσεις και τα διδάγματά τους θα τα χρειαστώ ξανά στο μέλλον.  Το διαζευκτικό συν μεταξύ των δύο αριθμών δεν τοποθετείται (μόνον) γιατί ο αλγόριθμος λατρεύει τις αριθμημένες λίστες, αλλά επειδή κάνω την διάκριση ανάμεσα στα νέα βιβλία, και σε όσα διάβασα ξανά, για δεύτερη φορά.  Η αριθμητική σειρά είναι τυχαία

ΝΕΑ ΒΙΒΛΙΑ

Σπύρος Πλουμίδης, Τα μυστήρια της Αιγηίδος

Παναγία και Μεσαίωνας

Η Αμερικανή μεσαιωνολόγος Rachel Fulton Brown, καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο του Σικάγο, έχει αφιερώσει μεγάλο μέρος της ερευνητικής της εργασίας στην θέση της Θεοτόκου στον πολιτισμό της Μεσαιωνικής Δύσεως, εκδίδοντας και σχετικά βιβλία, για την προσευχή προς την Παρθένο μέσα από το Βιβλίο των Ωρών και για την συσχέτιση της λατρείας των Παθών του Χριστού με την οδύνη της Μητρός Του.  Εξηγώντας τον λόγο και τη σημασία της επικέντρωσης στην Παρθένο για την μελέτη του μεσαιωνικού πολιτισμού, γράφει:

"Στην έρευνά μου έδωσε ιδιαίτερη προσοχή στην μεσαιωνική τίμηση της Παρθένου Μαρίας. Γιατί; Επειδή η Μαρία ήταν κάτι παραπάνω από απλώς η Παρθένος για την οποία οι χριστιανοί πιστεύουν πως γέννησε τον Υιό του Θεού.  Είναι το κλειδί που ξεκλειδώνει την ίδια την Μεσαιωνική εποχή.  Όπως υποστηρίζω στην πρότασή μου για το Συμπλήρωμα της Χριστιανικής Παράδοσης (Companion to the Christian Tradition), στο οποίο προσκλήθηκα ως επιμελήτρια από τις εκδόσεις Brill, για να καταλάβει κανείς την θέση της Μαίας στη μεσαιωνική χριστιανική λατρεία, δεν επαρκεί να την μελετήσει ως ιστορικός ή τέχνης ή μουσικολόγος ή φιλόλογος ή ιστορικός ή θεολόγος.  Για να καταλάβει κάποιος την Μαρία όπως την φαντάζονταν οι μεσαιωνικοί χριστιανοί, πρέπει να καταλάβει τα πάντα.  Είναι παρούσα στην τέχνη και την αρχιτεκτονική και την μουσική.  Είναι παρούσα στην λογοτεχνία και την θεία λειτουργία και τις ελευθέριες τέχνες.  Είναι εκεί, στην πολιτική και τα ιδεώδη του γάμου, σε πολεμικές ιαχές και στις ικεσίες των καταπιεσμένων για βοήθεια.  Ο Μεσαιωνικός Χριστιανισμός είναι αδιανόητος χωρίς Εκείνην, κι όμως, από τη Μεταρρύθμιση και έπειτα, οι χριστιανοί πασχίζουν να εξηγήσουν γιατί έχει την οποιαδήποτε θέση."

ΒΙΝΤΕΟ – Φώτης Κόντογλου: "Από τα χαρτιά που πέσανε από την τζέπη ενός αφηρημένου"

Σήμερα διαβάζουμε ένα υπέροχο, πολύ μικρό διήγημα του Φώτη Κόντογλου, από το βιβλίο του “Ιστορίες και Περιστατικά” (1944), σελ. 13-14.

Αγοράστε το εξαιρετικό βιβλίο στη σύγχρονη επανέκδοσή του από τις εκδόσεις Μεταίχμιο!