Μετά το θάνατο του Βασιλείου Β’ (1025) η Βυζαντινή αυτοκρατορία μπαίνει σε μία διαδικασία παρακμής. Στο εσωτερικό, η αριστοκρατία των αυλικών και των γραφειοκρατών συγκρούεται με την επαρχιακή αριστοκρατία των γαιοκτημόνων και των στρατιωτικών. Η πρώτη επικρατεί και προωθεί στο θρόνο τους εκλεκτούς της. Πήραν τη γη από τους στρατιώτες και έκαναν τη θητεία εξαγοράσιμη. Στα χρόνια που ακολουθούν η κρίση βαθαίνει, αλλά η αριστοκρατία της Κωνσταντινούπολης διασκεδάζει εντός των τειχών τη στιγμή που η επαρχία υποφέρει. Οι εξωτερικοί εχθροί ακρωτηριάζουν την αυτοκρατορία, αλλά οι αυλικές συνομωσίες ανατρέπουν γρήγορα τους στρατιωτικούς αυτοκράτορες που προσπάθησαν να περισώσουν την κατάσταση (Ισαάκιος Α’, Ρωμανός Δ’). Η διάδοχη δυναστεία των Δουκών αποδεικνύεται επικίνδυνα ανίκανη, καθώς οι Σελτζούκοι καταλαμβάνουν τη Μικρά Ασία.
Η κατάσταση αυτή όμως συνδυάζεται τη συνέχιση της πνευματικής αναγέννησης του 9ου αιώνα. Ο Κωνσταντίνος Θ’ αναδιοργάνωσε το Πανδιδακτήριο και επί αυτού έδρασαν σημαντικοί λόγιοι. Οι αστοί αυτοκράτορες ήταν μορφωμένοι και με μεγάλη αγάπη στην αρχαιοελληνική σκέψη. Βέβαια αυτό ήταν κοινός τόπος για όλους τους Βυζαντινούς, αλλά εκείνοι ήταν και εξαιρετικά ανεκτικοί στις αιρέσεις, ακόμη και στην προβολή αρχαιοελληνικών τάσεων (πλατωνισμός κ.α.) υπεράνω της χριστιανικής πίστης. Επί των ημερών τους η αίρεση των Βογόμιλων πήρε μεγάλες διαστάσεις στη χερσόνησο του Αίμου.
Το 1081 το θρόνο πήρε ο Αλέξιος Κομνηνός. Σαν εκπρόσωπος της γαιοκτητικής στρατιωτικής αριστοκρατίας, είχε μία εντελώς διαφορετική αντίληψη για τη διακυβέρνηση. Θεώρησε πως για να σωθεί η ημιθανής αυτοκρατορία, έπρεπε να την κυβερνήσει με σιδηρά πυγμή και σκληρό συγκεντρωτισμό.
Οι Κομνηνοί πήραν αυστηρά μέτρα κατά των αιρέσεων, οι οποίες ανθούσαν τον 12ο αιώνα. Ελληνίζοντες ή αιρετικοί κληρικοί και λαϊκοί καταδικάστηκαν από συνόδους και περιθωριοποιήθηκαν. Θεολογικά συγγράμματα και καλλιτεχνικές απεικονίσεις επιστρατεύτηκαν για να αποκρούσουν όσους αμφισβητούσαν το άφθαρτο της Θείας Ευχαριστίας και τη θεία φύση του Χριστού. Οι δε Βογόμιλοι, που όχι μόνο ήταν κοινωνικά ανατρεπτικοί (κατά τεκνοποιίας, ιδιοκτησίας, εξουσίας) αλλά και λιποτάκτες στον πόλεμο, διώχθηκαν απηνώς. Ο αρχηγός τους Βασίλειος κάηκε στην πυρά. Στον τομέα της εκπαίδευσης, ο Αλέξιος ενίσχυσε το ρόλο της Εκκλησίας και με έδικτο (1107) κατέστησε τους διδασκάλους, κατασκόπους και καταδότες αιρετικών ή αντιφρονούντων. Οι διάδοχοι του Ιωάννης Β’ και Μανουήλ Α’ συνέχισαν την ίδια πολιτική, προωθώντας την ενότητα κράτους-Εκκλησίας και πατάσσοντας ό,τι την απειλούσε.
Η πολιτική αυτή έχει περιγραφεί με μελανά χρώματα. Γίνεται λόγος για σκοταδισμό, οπισθοδρόμηση και τρομοκρατία. Είναι κριτική άδικη. Την εκατονταετηρίδα των Κομνηνών λάμπρυναν ιστορικοί όπως η Άννα Κομνηνή και μελετητές των αρχαίων όπως ο Ισαάκιος Κομνηνός (Όμηρος) και ο Ευστάθιος, μητροπολίτης Θεσσαλονίκης (Πίνδαρος). Η Κομνήνεια Αναγέννηση σε τίποτα δεν έχει να ζηλέψει τη Μακεδονική τόσο σε λογιοσύνη όσο και σε τέχνη.
Όσον αφορά την καταστολή, πρέπει να αναγνωρίσουμε την αναγκαιότητα. Η αυτοκρατορία ήταν ετοιμόρροπη, και για να αντέξει τους πολυμετώπους αγώνες έπρεπε να έχει αρραγή εσωτερική συνοχή. Ειδικά οι Βογόμιλοι δεν απειλούσαν μόνο τη διοικητική εξουσία, αλλά και την όλη κοινωνική ευρυθμία Κρίνοντας δε ότι όταν οι Οθωμανοί κατέλαβαν τα Βαλκάνια οι εναπομείναντες Βογόμιλοι εξισλαμίστηκαν μαζικά, φαντάζεται κανείς τη ζοφερή θρησκευτική κατάσταση που θα επικρατούσε αν δεν είχε εξαλειφθεί το γνωστικό αυτό καρκίνωμα. Δεν είναι δυνατόν να κρίνονται οι μεσαιωνικοί ηγέτες με τα σύγχρονα πρότυπα του φιλελευθερισμού και της δημοκρατίας. Οι εποχές ήταν σκληρές και δεν υπήρχαν περιθώρια αδυναμίας. Η συντηρητική και συγκεντρωτική διακυβέρνηση των Κομνηνών όχι μόνο πρέπει να κατανοηθεί, αλλά να επαινεθεί ως ο μόνος τρόπος να εγερθεί το Βυζάντιο από την άβυσσο που το περιέκλειε.
ΠΡΩΤΗ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ: Νέα Πολιτική 28-4-2015
ΠΡΩΤΗ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ: Νέα Πολιτική 28-4-2015
