Ψηλαφώντας τον χώρο και το πνεύμα της βυζαντινής Μικράς Ασίας

Γράφει ο Μάριος Νοβακόπουλος

Εάν η κατανόηση του αρχαιοελληνικού και νεοελληνικού χαρακτήρα απαιτεί γνώση του φυσικού περιβάλλοντος και του πως αυτό επιδρά στην συμπεριφορά, τις δομές, την πολιτική, την οικονομία και την τέχνη του, αυτό θα πρέπει να γίνει και με τον ενδιάμεσο κρίκο των δύο, το Βυζάντιο.

Στο βαθμό που αναφερόμαστε στα Στενά και την Αιγηίδα, τις δύο ακτές του Αιγαίου όπου διαχρονικά έθαλλε ο Ελληνισμός, δε χρειάζεται μεγάλη διαφοροποίηση ειδικά για το Βυζάντιο. Τι συμβαίνει όμως με τα παλαιοελλαδικά ενδότερα της Πίνδου και της έσω Πελοποννήσου; Αλλά ακόμη περισσότερο, τι συμβαίνει με την ενδοχώρα της Μικράς Ασίας;

Σημειώσεις Βυζανινής Φιλοσοφίας ΙΙ (Λ. Μπενάκης)

 

Λίνος Μπενάκης, “Βυζαντινή Φιλοσοφία”, Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, Εκδτοική Αθηνών, Αθήνα 1999, τ. Φιλοσοφία και Κοινωνικές Επιστήμες, σελ. 62-66.

Ορισμός
Η μεσαιωνική περίοδος της ελληνικής φιλοσοφίας (9-15ος αι.)

Πρώτες μορφές αυτόνομου φιλοσοφικού λόγου: 1. Χριστιανικός ανθρωπισμός 9-10ος αι.
Φώτιος: τριαδικότητα και αριστοτελική ουσιολογία (1η και 2η ουσία), αριστοτελική λογική, απόρριψη πλατωνικών ιδεών. «Βιβλιοθήκη (Μυριόβιβλος)».
Αρέθας: αντιγραφή και σχολιασμός πλατωνικών, αριστοτελικών έργων, κείμενα λογικής, οντολογίας, ψυχολογίας).
Λέων ο μαθηματικός ή φιλόσοφος

Προσαρμογή και ωρίμανση του μεσοβυζαντινού κράτους (602-843)

Η αυτοκρατορία της πρωτοβυζαντινής εποχής αποτελούσε την συνέχιση του κόσμου της ύστερης αρχαιότητας και της ρωμαϊκής ιδεολογίας, με νέα στοιχεία τον χριστιανισμό και την αυξημένη βαρύτητα του ελληνιστικού στοιχείου. Η αναζήτηση ενός σημείου τομής μεταξύ της αρχαίας ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και του "μεσαιωνικού", ελληνιστικού – ελληνορωμαϊκού Βυζαντίου έχει σημασία ως το σημείο που ανιχνεύονται καίριες εσωτερικές και εξωτερικές αλλαγές, οι οποίες υποδεικνύουν τη δημιουργία μίας νέας κατάστασης. 

Μάριος Νοβακόπουλος - 25/09/2025 - SLpress

Ο 7ος αιώνας γενικά θεωρείται κρίσιμος από αυτήν την άποψη, αφού με τους Περσικούς πολέμους παλινορθώνεται για τελευταία φορά το status quo της αρχαίας Μέσης Ανατολής, αλλά και διαλύεται οριστικώς κάτω από τις θυελλώδεις κατακτήσεις των Αράβων, οι οποίοι οδήγησαν στην εξάλειψη της Σασσανιδικής Περσίας και τη σοβαρή συρρίκνωση του Βυζαντίου. Η σχετική παρακμή των πόλεων και του αστικού πολιτισμού, η σλαβική διείσδυση στην χερσόνησο του Αίμου, η στρατιωτικοποίηση της διοίκησης με το σύστημα των θεμάτων, η επικράτηση της ελληνικής γλώσσας και η εμφάνιση μίας αντίπαλης αυτοκρατορίας στην Δύση τεκμηριώνουν τη μετάβαση στην μέση, καθαυτή βυζαντινή περίοδο.

Αριστείδης Παπαδάκης: Γεωπολιτική της παρακμής της Ανατολικής Χριστιανοσύνης

Αριστείδης Παπαδάκης - John Meyendorff, Η Χριστιανική Ανατολή και η άνοδος του Παπισμού: Η Εκκλησία από το 1071 ως το 1453, ΜΙΕΤ, Αθήνα 2003, σελ. 116-118

Αντίθετα με ότι θα περίμενε κανείς, η ανασφάλεια και η αστάθεια που δοκίμασε η ορθόδοξη ανατολική χριστιανοσύνη  κατά τη μακρόχρονη αυτή περίοδο του Μεσαίωνα βρίσκεται σε πλήρη αντίθεση με την εσωτερική σταθερότητα που βίωσε η χριστιανική Δύση την ίδια εποχή. Φυσικά, σε πολλά μέρη της Ευρώπης πολύ πριν από τη δεκαετία του 1050 η παλινόρθωση της τάξης είχε ήδη δρομολογηθεί, όπως είπαμε νωρίτερα. Η μακρά περίοδος σταθερότητας που ακολούθησε οφείλεται, χωρίς αμφιβολία, στην απουσία εξωτερικού κινδύνου. 

Ρόδης Ρούφος, Οι Γραικύλοι: Μία μελέτη παρακμής

 

Το ιστορικό μυθιστόρημα έχει δύο λειτουργίες, μία εμφανή και μία όχι και τόσο: αφ’ ενός θέλει να πει μία ιστορία που διαδραματίζεται σε κάποια παλιότερη εποχή, να ζωντανέψει έναν κόσμο ο οποίος δεν υπάρχει πια. Το πως γίνεται αυτό εξαρτάται από τις προθέσεις και την επιτυχία του συγγραφέα, ο οποίος πρέπει να ισορροπήσει μεταξύ της διάπλασης ενός φυσικού και ζωντανού περιβάλλοντος, βασιζόμενος στα ιστορικά στοιχεία, και της δράσης πειστικών χαρακτήρων, οι οποίοι κινούνται από τα αιώνια ανθρώπινα πάθη και συναισθήματα. 

Γράφει ο Μάριος Νοβακόπουλος

Υπάρχουν έτσι βιβλία όπου η ιστορική εξιστόρηση “καταπίνει” και εξαφανίζει την λογοτεχνία (ακραίο παράδειγμα το 1402 του Παναγιώτη Κανελλόπουλου - λαμπρό ως ιστορικό δοκίμιο αλλά μόνον κατ’ ευφημισμόν μυθιστόρημα), καθώς και πάρα πολλά όπου το ιστορικό υπόβαθρο είναι εντελώς διακοσμητικό, και περιγράφονται ιστορίες και χαρακτήρες οι οποίοι θα μπορούσαν να είχαν κάλλιστα τοποθετηθεί σε οποιαδήποτε εποχή. Το ζήτημα της ιστορικής ακρίβειας δεν είναι πρωτεύον σε ένα μυθιστόρημα, προκαλεί όμως μεγάλη δυσφορία στον ιστορικό, όταν πρέπει να αντιπαλέψει με μακροχρόνια εδραιωμένες αντιλήψεις για μία εποχή ή ένα γεγονός, οι οποίες δεν ανταποκρίνονται μεν στα δεδομένα, διαδόθηκαν όμως από ένα δημοφιλές μυθιστόρημα ή μία ταινία.

Ο βυζαντινός στίβος της ιστορίας: Χώρος και χώρες της αυτοκρατορίας

Γράφει ο Μάριος Νοβακόπουλος

Ως γεωγραφικός και πολιτικός σχηματισμός στην «καθ’ ημάς Ανατολή», το Βυζάντιο αποτελεί διάδοχο μορφή της αυτοκρατορίας του Μεγάλου Αλεξάνδρου, των ελληνιστικών βασιλείων και των ανατολικών επαρχιών της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Αντίθετα με τις περισσότερες πολιτικές οντότητες, ακόμη και η χρονολογία της ίδρυσής του είναι ασαφής, ακριβώς λόγω της αδιάσπαστης συνέχειάς του με την ύστερη Ρώμη. Η μονοκρατορία του Μεγάλου Κωνσταντίνου το 324, τα εγκαίνια της Νέας Ρώμης – Κωνσταντινούπολης το 330 και η διαίρεση του κράτους σε ανατολικά και δυτικά τμήματα με το θάνατο του Μεγάλου Θεοδοσίου το 395 αποτελούν τα πιο δημοφιλή ορόσημα. Τον 4ο αιώνα λοιπόν το Βυζάντιο φύεται έτοιμο, ώριμο και πλήρως ανεπτυγμένο πολιτικά και εδαφικά, όπως η Αθηνά ξεπήδησε πάνοπλη από την κεφαλή του Διός. Ο Αυστριακός βυζαντινολόγος Johannes Koder ορθώς παρατηρεί ότι «δεν θα βρούμε για παράδειγμα την επέκταση ενός αρχικά μικρού (λ.χ. φυλετικά οργανωμένου) οικιστικού κυττάρου εν μέσω φυσικών τοπίων, αλλά μια σταδιακή, εν μέρει μόνο συνειδητή, μεταμόρφωση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας». Η αναζήτηση λοιπόν ενός κάποιου πυρήνα δεν μπορεί να ακολουθήσει την πορεία από τη γένεση στην επέκταση.

Ν. Μπερντιάεφ: Ο Νέος Μεσαίωνας και η Νέα Νύχτα

 

Nikolai Berdiajew, Ο Νέος Μεσαίωνας: Ρωσική επανάσταση, Δημοκρατία, σοσιαλισμός, θεοκρατία, Πουρνάρας, Θεσσαλονίκη 1987 

Η νοησιαρχική ημέρα της ιστορίας των Νέων Χρόνων με τον ορθολογισμό της τείνει προς το τέλος, ο ήλιος της βασιλεύει, έρχεται το σούρουπο, σε λίγο θα νυχτώσει. Όλες οι κατηγορίες σκέψεως των γερασμένων πλέον λαμπρών ημερών είναι άχρηστες για την κρίση (κριτική) των γεγονότων και των φαινομένων της ιστορικής μας νυχτερινής ώρας. Σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις μπήκαμε πλέον στην περίοδο της νύχτας. Ανάμεσά μας οι πιο ευαίσθητοι στην ακοή το αισθάνονται κι όλας. Είναι κακό αυτό; Είναι μια αιτία να βλέπει κανείς το μέλλον σκοτεινό κι απαισιόδοξο; Η ερώτηση είναι εντελώς λανθασμένη, τελείως ανιστόρητη και προ πάντων ορθολογιστική. [σελ. 18]