ΒΙΝΤΕΟ - Η άγνωστη καταστροφή της Σμύρνης: Ο Ταμερλάνος στην Μικρά Ασία (1402)

Ένας από τους πιο τρομερούς κατακτητές που βγήκαν από την στέπα ήταν ο Ταμερλάνος (Τιμούρ Λενκ, Τιμούρ ο κουτσός) από το σημερινό Ουζμπεκιστάν. Γεννήθηκε περί το 1336, και απέκτησε το προσωνύμιό του λόγω του τραυματισμού του από ένα βέλος σε νεαρή ηλικία, που του άφησε πρόβλημα στο βάδισμα. Δεν είναι σαφές αν ήταν απόγονος του μεγάλου Τζένγκις Χαν ή αν είχαν κάποιον κοινό πρόγονο, ο ίδιος όμως παρουσίαζε τον εαυτό του σαν συνεχιστή των κατακτήσεών του.

Το 1360 ανακηρύχθηκε αρχηγός της φυλής του, των τουρκικής καταγωγής Μπάλχων, και το 1370 έγινε χάνος (χαν) στην μεγάλη πόλη της Σαμαρκάνδης. Την εποχή εκείνη τις γύρω πλούσιες χώρες, την Κίνα, την Ινδία και την Περσία, κυβερνούσαν μογγολικές μουσουλμανικές δυναστείες, οι οποίες όμως είχαν διασπαστεί και παρακμάσει. Αυτό εκμεταλλεύθηκε ο Ταμερλάνος για να ξεκινήσει τις κατακτήσεις του. Αφού εξολόθρευσε τις τελευταίες χριστιανικές τουρκικές φυλές στην περιφέρειά του (ανήκαν στην Νεστοριανή Εκκλησία, η οποία έως τότε είχε μεγάλη δύναμη στην ανατολή), ξεκίνησε τις κεραυνοβόλες εκστρατείες του προς το νότο.

Ο Ταμερλάνος ήταν ικανότατος στρατηγός, ευφυής και πολύγλωσσος, και δεν ηττήθηκε ποτέ. Ήταν παράλληλα, στα χνάρια του Τζενγκις Χαν, απερίγραπτα θηριώδης και αιμοχαρής, χρησιμοποιώντας τον τρόμο και την εξόντωση ολόκληρων πληθυσμών ως ψυχολογικό όπλο, για να επιβάλει την παράδοση των επόμενων θυμάτων του…

Ο γεωπολιτικός πυρήνας του Βυζαντίου

Η αναλογία του πυρήνα στη γεωπολιτική διακρίνει τις περιφέρειες ενός κράτους σε περισσότερο και λιγότερο θεμελιώδεις για την ύπαρξή του. Ο πυρήνας μπορεί να καθορίζεται από τη γεωγραφική του θέση, όπως π.χ. επειδή εκεί βρίσκεται η πρωτεύουσα, επειδή ισαπέχει από τα σύνορα ή τις άλλες περιφέρειες. 

Μάριος Νοβακόπουλος

Ιστορικά, ο πυρήνας ενός κράτους συχνά ταυτίζεται με την περιοχή από όπου ξεκίνησε η δυναστεία ή η φυλετική ομάδα, η επέκταση της οποίας κατέληξε στη δημιουργία του. Μπορεί ακόμη να προστατεύεται φυσικά από εισβολές ή να παρέχει τους πόρους για την ανάπτυξη μεγάλου πληθυσμού. Κάποτε, από τον πυρήνα απορρέει και ο κυρίαρχος πολιτισμός του κράτους, καθώς με βάση την επικρατούσα εθνότητα εξαπλώνεται η γλώσσα και ο πολιτισμός στους υποτελείς.

Το υπόδειγμα αυτό βρίσκει την τελειότερη εφαρμογή στα κράτη – έθνη της δυτικής Ευρώπης. Έτσι, ο σχηματισμός της Γαλλίας ανάγεται στις πρώτες κατακτήσεις των Φράγκων επί της ρωμαϊκής βόρειας Γαλατίας. Στην Ισπανία αντίστοιχα, ανάμεσα στα μικρά χριστιανικά βασίλεια της βόρειας Ιβηρικής, η ένωση της Καστίλλης και του Λεόν κυριάρχησε στο κεντρικό οροπέδιο, όπου βρίσκονται το Τολέδο, παλαιά καθέδρα των Βησιγότθων, και η σημερινή πρωτεύουσα Μαδρίτη. [1]

Γιώργος Θεοτοκάς: Κάθαρση

Γιώργος Θεοτοκάς, Αργώ, Εστία, Αθήνα 2016, τ. Α', σελ. 359-360.

Η μόνη ευτυχία που μου μένει (ανεξάντλητη ευτυχώς) είναι να πλανούμαι ένα μήνα, κάθε καλοκαίρι, στα νησιά του Αιγαίου.

Σκύρος, Σκιάθος, Τήνος, Μύκονος, Χίος, Σαντορίνη, μυροβόλα ονόματα, αιθέριες εικόνες, αγνές ιδέες... Κανένα βάρος, κανένα περιττό στολίδι, οι πιο απλές γραμμές, τα πιο απλά χρώματα, φως λαμπρό, ακατανίκητο φως των ακτών της Ελλάδας. κανένα λίπος στη φύση, κανένα λίγωμα στην καρδιά. Πνεύμα. Εκεί τα πάντα είναι πνεύμα άδολο, εντατικό, ελεύθερο, πειθαρχημένο στον ίδιο τον εαυτό του. ισορροπία και γαλήνη της άτρωτης δύναμης. Απλότητα της υπέρτατης σοφίας. Λιτότητα και διαύγεια της υπέρτατης ομορφιάς. 

Κ' η θάλασσα παντού, όπου γυρίσεις να δεις, η μεγάλη θάλασσα, ταραγμένη, παθιασμένη, βασανισμένη ακατάπαυστα απ' τον ίδιο τον εαυτό της - η θάλασσα προς το άπειρο... Ω κραυγές της θάλασσας, τη νύχτα, στα ερημικά ακρογιάλια, κραυγές ηδονής, κραυγές λαχτάρας, κραυγές θριάμβου! Δάκρυα ενθουσιασμού. Κάθαρση της ψυχής.

Άφησε τους Βαρβάρους να βουρλίζονται με τις μηχανές τους και τα φουγάρα τους, με τα τυφλά πάθη τους και με τα αιματοκυλίσματά τους, με τους βάρβαρους θεούς τους και με τη φρενίτιδα της βαρβαρότητάς τους. Άφησέ τους να τρέχουν σαν παλαβοί και να χοροπηδούν σα μαϊμούδες και να ουρλιάζουν όλοι μαζί λόγια ασυνάρτητα και να σπάνουνε τα μούτρα τους ακατάπαυστα. Άφησέ τους να γεμίζουνε τον κόσμο με άχρηστους θορύβους και να φτιάνουν έργα κολοσσιαία και πρόσκαιρα και να νομίζουνε πως είναι σπουδαίοι επειδή δεσπόζουνε την ύλη. Βάρβαροι είναι, τι περιμένεις απ' αυτούς.

Όλα αυτά τα ανόητα καμώματα θα περάσουν αμέσως χωρίς να αφήσουν ίχνη, και αύριο κανείς δεν θα τα θυμάται. Ενώ το Αιγαίο δε θα φύγει από τη θέση του. θα ξανάρθουν κάποτε στις ακτές μας οι Βάρβαροι της Δύσης και της Ανατολής, αργά ή γρήγορα, σ' έναν αιώνα ή σε δέκα αιώνες, βλοσυροί και αγριεμένοι, χωρίς να καταλαβαίνουν καλά καλά τι συμβαίνει, μα με τη συνείδηση της κτηνωδίας τους και με τον πόθο μιας ανώτερης ζωής. θα ξανάρθουν, θα προσκυνήσουν τους αληθινούς θεούς και θα προσπαθήσουν πάλι να γίνουν άνθρωποι.

Γιώργος Θεοτοκάς: Όνειρα

Γιώργος Θεοτοκάς, Αργώ, Εστία, Αθήνα 2016, τ. Α', σελ. 354-355

Το ζήτημα δεν είναι πως θα πεθάνουμε κάποτε. Το ζήτημα, το μεγάλο ζήτημα είναι πως δεν προφταίνουμε, όσο ζούμε, να χρησιμοποιήσουμε και να χαρούμε ούτε το ένα δέκατο από τις εμπνεύσεις μας της κάθε καινούργιας μέρας. Το πολύ μεγαλύτερο μέρος των ονείρων μας, των πόθων μας, των σχεδίων μας, ναρκώνουνται για πάντα, προτού καλά καλά συνειδητοποιηθούνε και κουβαλούμε μέσα μας ένα αμέτρητο πλήθος μικρούς πεθαμένους που δεν έζησαν ποτέ.

Το μισό μας τον καιρό τον περνούμε ονειροπολώντας. Και τον άλλο μισό, αγωνιζόμαστε να καταργούμε τα περισσότερα όνειρά μας για να σώσουμε ένα ή δύο.

Αλίμονο! το ιδανικό το έργο δε θα το φτάσουμε ποτέ. Μήτε θα βρούμε την ιδανική γυναίκα. Μήτε θα πραγματοποιήσουμε την ποίηση στη ζωή μας. Μήτε τις ιδέες. Μήτε ο διπλανός μας θα καταλάβει ποτέ τι ζητούμε. Αυτά όλα ήτανε παιδιαρίσματα, εφηβικοί ρεμβασμοί. Δεν υπάρχει πουθενά το Χρυσόμαλλο Δέρας. Μα υπάρχει το ταξίδι της Αργώς.

Η διελκυστίνδα των πολιτισμών: Με αφορμή το έργο του Χρήστου Γιανναρά

Η φιλοσοφική και ιστορική σκέψη του Χρήστου Γιανναρά, είχε σημείο αναφοράς την θεμελιώδη διαφοροποίηση μεταξύ του ελληνικού και του δυτικού υποδείγματος πολιτισμού. Η μελέτη των δύο αυτών οδών του στοχάζεσθαι και του σχετίζεσθαι θα μπορούσε δε να συνοψιστεί σε κάποιες βασικές αντιθέσεις.

Μάριος Νοβακόπουλος - 01/10/2025 - SLpress

Κατά την ερμηνεία του Γιανναρά, ο δυτικός πολιτισμός αντιμετωπίζει την γνώση και την αλήθεια ως αντικείμενο νοητικής κατάκτησης, στην οποία προχωρά το άτομο βάσει εγκύρων συλλογισμών. Αποτέλεσμα είναι η τελειοποίηση της κοινωνίας της χρείας, με την βελτιστοποίηση των μέσων καθυπόταξης της φύσης (τεχνολογική έκρηξη) και του ανθρώπου (ολοκληρωτισμός). Για τον ελληνικό τρόπο, όπως εκφράζεται στην αρχαία φιλοσοφία και τον βυζαντινό εκκλησιαστικό βίο, η αλήθεια αποτελεί αποτέλεσμα συλλογικής προσπάθειας, και η κοινωνία της αληθείας συγκροτείται στον αντίποδα της χρησιμοθηρίας.

Ψηλαφώντας τον χώρο και το πνεύμα της βυζαντινής Μικράς Ασίας

Γράφει ο Μάριος Νοβακόπουλος

Εάν η κατανόηση του αρχαιοελληνικού και νεοελληνικού χαρακτήρα απαιτεί γνώση του φυσικού περιβάλλοντος και του πως αυτό επιδρά στην συμπεριφορά, τις δομές, την πολιτική, την οικονομία και την τέχνη του, αυτό θα πρέπει να γίνει και με τον ενδιάμεσο κρίκο των δύο, το Βυζάντιο.

Στο βαθμό που αναφερόμαστε στα Στενά και την Αιγηίδα, τις δύο ακτές του Αιγαίου όπου διαχρονικά έθαλλε ο Ελληνισμός, δε χρειάζεται μεγάλη διαφοροποίηση ειδικά για το Βυζάντιο. Τι συμβαίνει όμως με τα παλαιοελλαδικά ενδότερα της Πίνδου και της έσω Πελοποννήσου; Αλλά ακόμη περισσότερο, τι συμβαίνει με την ενδοχώρα της Μικράς Ασίας;

Σημειώσεις Βυζανινής Φιλοσοφίας ΙΙ (Λ. Μπενάκης)

 

Λίνος Μπενάκης, “Βυζαντινή Φιλοσοφία”, Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, Εκδτοική Αθηνών, Αθήνα 1999, τ. Φιλοσοφία και Κοινωνικές Επιστήμες, σελ. 62-66.

Ορισμός
Η μεσαιωνική περίοδος της ελληνικής φιλοσοφίας (9-15ος αι.)

Πρώτες μορφές αυτόνομου φιλοσοφικού λόγου: 1. Χριστιανικός ανθρωπισμός 9-10ος αι.
Φώτιος: τριαδικότητα και αριστοτελική ουσιολογία (1η και 2η ουσία), αριστοτελική λογική, απόρριψη πλατωνικών ιδεών. «Βιβλιοθήκη (Μυριόβιβλος)».
Αρέθας: αντιγραφή και σχολιασμός πλατωνικών, αριστοτελικών έργων, κείμενα λογικής, οντολογίας, ψυχολογίας).
Λέων ο μαθηματικός ή φιλόσοφος

Προσαρμογή και ωρίμανση του μεσοβυζαντινού κράτους (602-843)

Η αυτοκρατορία της πρωτοβυζαντινής εποχής αποτελούσε την συνέχιση του κόσμου της ύστερης αρχαιότητας και της ρωμαϊκής ιδεολογίας, με νέα στοιχεία τον χριστιανισμό και την αυξημένη βαρύτητα του ελληνιστικού στοιχείου. Η αναζήτηση ενός σημείου τομής μεταξύ της αρχαίας ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και του "μεσαιωνικού", ελληνιστικού – ελληνορωμαϊκού Βυζαντίου έχει σημασία ως το σημείο που ανιχνεύονται καίριες εσωτερικές και εξωτερικές αλλαγές, οι οποίες υποδεικνύουν τη δημιουργία μίας νέας κατάστασης. 

Μάριος Νοβακόπουλος - 25/09/2025 - SLpress

Ο 7ος αιώνας γενικά θεωρείται κρίσιμος από αυτήν την άποψη, αφού με τους Περσικούς πολέμους παλινορθώνεται για τελευταία φορά το status quo της αρχαίας Μέσης Ανατολής, αλλά και διαλύεται οριστικώς κάτω από τις θυελλώδεις κατακτήσεις των Αράβων, οι οποίοι οδήγησαν στην εξάλειψη της Σασσανιδικής Περσίας και τη σοβαρή συρρίκνωση του Βυζαντίου. Η σχετική παρακμή των πόλεων και του αστικού πολιτισμού, η σλαβική διείσδυση στην χερσόνησο του Αίμου, η στρατιωτικοποίηση της διοίκησης με το σύστημα των θεμάτων, η επικράτηση της ελληνικής γλώσσας και η εμφάνιση μίας αντίπαλης αυτοκρατορίας στην Δύση τεκμηριώνουν τη μετάβαση στην μέση, καθαυτή βυζαντινή περίοδο.

Αριστείδης Παπαδάκης: Γεωπολιτική της παρακμής της Ανατολικής Χριστιανοσύνης

Αριστείδης Παπαδάκης - John Meyendorff, Η Χριστιανική Ανατολή και η άνοδος του Παπισμού: Η Εκκλησία από το 1071 ως το 1453, ΜΙΕΤ, Αθήνα 2003, σελ. 116-118

Αντίθετα με ότι θα περίμενε κανείς, η ανασφάλεια και η αστάθεια που δοκίμασε η ορθόδοξη ανατολική χριστιανοσύνη  κατά τη μακρόχρονη αυτή περίοδο του Μεσαίωνα βρίσκεται σε πλήρη αντίθεση με την εσωτερική σταθερότητα που βίωσε η χριστιανική Δύση την ίδια εποχή. Φυσικά, σε πολλά μέρη της Ευρώπης πολύ πριν από τη δεκαετία του 1050 η παλινόρθωση της τάξης είχε ήδη δρομολογηθεί, όπως είπαμε νωρίτερα. Η μακρά περίοδος σταθερότητας που ακολούθησε οφείλεται, χωρίς αμφιβολία, στην απουσία εξωτερικού κινδύνου. 

Ρόδης Ρούφος, Οι Γραικύλοι: Μία μελέτη παρακμής

 

Το ιστορικό μυθιστόρημα έχει δύο λειτουργίες, μία εμφανή και μία όχι και τόσο: αφ’ ενός θέλει να πει μία ιστορία που διαδραματίζεται σε κάποια παλιότερη εποχή, να ζωντανέψει έναν κόσμο ο οποίος δεν υπάρχει πια. Το πως γίνεται αυτό εξαρτάται από τις προθέσεις και την επιτυχία του συγγραφέα, ο οποίος πρέπει να ισορροπήσει μεταξύ της διάπλασης ενός φυσικού και ζωντανού περιβάλλοντος, βασιζόμενος στα ιστορικά στοιχεία, και της δράσης πειστικών χαρακτήρων, οι οποίοι κινούνται από τα αιώνια ανθρώπινα πάθη και συναισθήματα. 

Γράφει ο Μάριος Νοβακόπουλος

Υπάρχουν έτσι βιβλία όπου η ιστορική εξιστόρηση “καταπίνει” και εξαφανίζει την λογοτεχνία (ακραίο παράδειγμα το 1402 του Παναγιώτη Κανελλόπουλου - λαμπρό ως ιστορικό δοκίμιο αλλά μόνον κατ’ ευφημισμόν μυθιστόρημα), καθώς και πάρα πολλά όπου το ιστορικό υπόβαθρο είναι εντελώς διακοσμητικό, και περιγράφονται ιστορίες και χαρακτήρες οι οποίοι θα μπορούσαν να είχαν κάλλιστα τοποθετηθεί σε οποιαδήποτε εποχή. Το ζήτημα της ιστορικής ακρίβειας δεν είναι πρωτεύον σε ένα μυθιστόρημα, προκαλεί όμως μεγάλη δυσφορία στον ιστορικό, όταν πρέπει να αντιπαλέψει με μακροχρόνια εδραιωμένες αντιλήψεις για μία εποχή ή ένα γεγονός, οι οποίες δεν ανταποκρίνονται μεν στα δεδομένα, διαδόθηκαν όμως από ένα δημοφιλές μυθιστόρημα ή μία ταινία.

Ο βυζαντινός στίβος της ιστορίας: Χώρος και χώρες της αυτοκρατορίας

Γράφει ο Μάριος Νοβακόπουλος

Ως γεωγραφικός και πολιτικός σχηματισμός στην «καθ’ ημάς Ανατολή», το Βυζάντιο αποτελεί διάδοχο μορφή της αυτοκρατορίας του Μεγάλου Αλεξάνδρου, των ελληνιστικών βασιλείων και των ανατολικών επαρχιών της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Αντίθετα με τις περισσότερες πολιτικές οντότητες, ακόμη και η χρονολογία της ίδρυσής του είναι ασαφής, ακριβώς λόγω της αδιάσπαστης συνέχειάς του με την ύστερη Ρώμη. Η μονοκρατορία του Μεγάλου Κωνσταντίνου το 324, τα εγκαίνια της Νέας Ρώμης – Κωνσταντινούπολης το 330 και η διαίρεση του κράτους σε ανατολικά και δυτικά τμήματα με το θάνατο του Μεγάλου Θεοδοσίου το 395 αποτελούν τα πιο δημοφιλή ορόσημα. Τον 4ο αιώνα λοιπόν το Βυζάντιο φύεται έτοιμο, ώριμο και πλήρως ανεπτυγμένο πολιτικά και εδαφικά, όπως η Αθηνά ξεπήδησε πάνοπλη από την κεφαλή του Διός. Ο Αυστριακός βυζαντινολόγος Johannes Koder ορθώς παρατηρεί ότι «δεν θα βρούμε για παράδειγμα την επέκταση ενός αρχικά μικρού (λ.χ. φυλετικά οργανωμένου) οικιστικού κυττάρου εν μέσω φυσικών τοπίων, αλλά μια σταδιακή, εν μέρει μόνο συνειδητή, μεταμόρφωση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας». Η αναζήτηση λοιπόν ενός κάποιου πυρήνα δεν μπορεί να ακολουθήσει την πορεία από τη γένεση στην επέκταση.

Ν. Μπερντιάεφ: Ο Νέος Μεσαίωνας και η Νέα Νύχτα

 

Nikolai Berdiajew, Ο Νέος Μεσαίωνας: Ρωσική επανάσταση, Δημοκρατία, σοσιαλισμός, θεοκρατία, Πουρνάρας, Θεσσαλονίκη 1987 

Η νοησιαρχική ημέρα της ιστορίας των Νέων Χρόνων με τον ορθολογισμό της τείνει προς το τέλος, ο ήλιος της βασιλεύει, έρχεται το σούρουπο, σε λίγο θα νυχτώσει. Όλες οι κατηγορίες σκέψεως των γερασμένων πλέον λαμπρών ημερών είναι άχρηστες για την κρίση (κριτική) των γεγονότων και των φαινομένων της ιστορικής μας νυχτερινής ώρας. Σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις μπήκαμε πλέον στην περίοδο της νύχτας. Ανάμεσά μας οι πιο ευαίσθητοι στην ακοή το αισθάνονται κι όλας. Είναι κακό αυτό; Είναι μια αιτία να βλέπει κανείς το μέλλον σκοτεινό κι απαισιόδοξο; Η ερώτηση είναι εντελώς λανθασμένη, τελείως ανιστόρητη και προ πάντων ορθολογιστική. [σελ. 18] 

Τρεις κριτικές στον Φώτη Κόντογλου

Άγριο πράγμα η κριτική. Απαραίτητο βέβαια, καθώς κάθε γεγονός του πνεύματος πρέπει να αξιολογείται, να συναντά τις εμπειρίες και τις γνώσεις των άλλων ανθρώπων και να αναμετράται με αυτές. Όμως πολύ συχνά παίρνει πολεμική μορφή, γεννά πάθη, οργίλες απαντήσεις και ανταπαντήσεις.

Μάριος Νοβακόπουλος – 10/08/2025 – ΑΝΤΙΦΩΝΟ

Κάποτε η απόρριψη είναι προαποφασισμένη, και ο κρίνων αναζητά εκ των υστέρων να την δικαιολογήσει. Ο δε συμπαθών την υπό κρίση ιδέα ή τον δημιουργό της, μπορεί να μην θέλει να φανεί αρνητικός ή να δώσει βάση σε κάποια λεπτομέρεια που μπορεί να μην του άρεσε. Έτσι έχουμε αντί κριτικής, πανηγυρικούς λόγους. Μία φιλική κριτική λοιπόν, από κάποιον που γενικώς εκτιμά και συμφωνεί με το(ν) κρινόμενο αλλά θέλει να εκφράσει αντιρρήσεις, είναι ιδιαίτερα χρήσιμη. Η καλή της πίστη και διάθεση είναι αφ’ ενός δεδομένη, όπως και η σύμπνοια με τον τρόπο σκέψης του κρινομένου. Αυτή η εξοικείωση, αφ’ ετέρου, βοηθά να εντοπίζει κενά και πιθανές αστοχίες, που θα παρέβλεπαν όσοι έμειναν στον έπαινο.

Ξερό φύλλο στον αέρα

You most likely can't build your own home. Neither can you grow your own food or speak your mind unless you are fully compliant with the latest dogma. You can't dance nor can you woe, but you know how to do human window shopping on Tinder. Most likely you don't know how to dress well enough to flatter yourself. You can't speak well enough to earn the admiration of your peers (because school doesn't believe in norms).

You can't make money unless it is by usury, nor can you save it: inflation and fiscal easing will eat it up. You don't know what you want because your dreams and desires have been muddled by advertising and competition. If you have children chances are that they don't even know if they are boys or girls.

All your life you have been lied to: "You can be anything you want." "It is never too late." You are rootless and most likely uprooting others. Not like the farmers fleeing the dustbowl: you are the dust. Or will soon be.

"Who can believe in the current prophecies, since we are yesterday's splendid future?"

The time for wrath is long overdue.

Κυνοκέφαλοι στις νεοελληνικές παραδόσεις (ανθολογία)

Κυνοκέφαλα όντα σε διάφορες νεοελληνικές παραδόσεις, την λαογραφία, λογοτεχνία και τέχνη, με ιδιαίτερη αναφορά στις απεικονίσεις του μεγαλομάρτυρος Χριστοφόρου ως τέτοιου.

Ιστορία του Μεγάλου Αλεξάνδρου του Μακεδόνος: Βίος, πόλεμοι και θάνατος αυτού (Βενετία 1858). Πηγή.

Ο Αλέξανδρος ευρίσκει τερατώδη ζώα
Απ' αυτού ημέρας δέκα, εδιέβη εις ένα τόπον, όπου ήτον οι Σκυλοκέφαλοι. τούτων το κορμί ήτον ανθρώπινον, το κεφάλι σκύλινον, και η φωνή τους ανθρώπινη, και επερπατούσαν ωσάν σκυλία. Εσκότωσεν ο Αλέξανδρος πολλούς και από εκείνους... (σελ. 113)

Ο Αλέξανδρος υπάγει εις τους Μιαρούς
Από εκεί εσηκώθη ο Αλέξανδρος και εμβήκεν εις ένα τόπον πετρώδη, εις τον οποίον εκατοικούσαν άνθρωποι μιαροί, δεκαεπτά φυλαί. Κάθε φυλή ωμιλούσε την γλώσσαν της και ωνομάζοντο αι Μιαραί γλώσσα. Αυτοί ήταν Βότθοι, Μαγγόθοιι, Ανάγες, Αγώκοι, Εξαύθεισοι, Ανθρωποφάγοι, Κυνοκέφαλοι, Φάρδειοι, Αλενέοι, Κυνοκέφανοι, Ασίνεοι... (σελ. 144-145)

Νικόλαος Γ. Πολίτης, Παραδόσεις, Γράμματα, Αθήνα 1994 [1904], σελ. 152

Βιζύη (§372)

Κομμάτι παρεκεί από τη χώρα που ψήνει ο ήλιος το ψωμί, είναι οι Σκυλοκέφαλοι. Απ’ εμπρός είναι άνθρωποι και από πίσω σκύλοι· απ’ εμπρός μιλούν και από πίσω γαβγίζουνε· απ’ εμπρός σε καλοπιάνουν και από πίσω σε τρώνε.

Oswald Spengler: Κριτική του ευρωκεντρισμού στην Δυτική ιστοριογραφία

Ένας υψηλός πολιτισμός έχει έναν προδιαγεγραμμένο κύκλο ζωής περίπου μιας χιλιετίας. Ο Spengler χωρίζει τον κύκλο ζωής ενός πολιτισμού σε τέσσερεις φάσεις ή εποχές, παράλληλες με τις τέσσερεις εποχές που σηματοδοτούν την αλλαγή του καιρού, ακολουθώντας μία πλήρη περιστροφή της Γης γύρω από τον ήλιο.

Arabian Magus – 28/07/2024 – Spenglerian Musings

Oswald Spengler’s Critique of Eurocentrism in Western Historiography

Η ιστορική ανάπτυξη ενός πολιτισμού ξεκινά με την αυθόρμητη, αγροτική περίοδο της άνοιξης, όπου κυριαρχεί το πνεύμα της υπαίθρου. Ακολουθεί η θερινή φάση, η οποία συμβολίζει την ωρίμανση της συνείδησης και την πρώτη εμφάνιση των αστικών κέντρων. Η φθινοπωρινή περίοδος φέρνει τη νίκη του χρήματος και το απόγειο της διανοητικής δημιουργικότητας. Η περίοδος αυτή ενσαρκώνει την άνθηση ενός πολιτισμού. Καταλήγει στην χειμερινή περίοδο, όπου επικρατεί μία υλιστική κοσμοθέαση και οι δημιουργικές δυνάμεις των πολιτισμών εξαντλούνται.

Ελληνική αισθητική και ψυχολογία του τόπου: Πέρα από το φωτεινό Αιγαίο

Δείγμα από μείζονα ανέκδοτη μελέτη, "Έθνος και φύση στο έργο του Περικλή Γιαννόπουλου".

Μάριος Νοβακόπουλος

Ο κόσμος του Περικλή Γιαννόπουλου, του Οδυσσέα Ελύτη, του Γιώργου Σεφέρη, είναι ο κόσμος του Αιγαίου, με κέντρο και απόγειό του την Αττική και τις Κυκλάδες. Η καίρια σημασία αυτού του χώρου στην ελληνική ιστορία είναι αυταπόδεικτη. 

Κ. Γεωργούλης και Π. Κανελλόπουλος για τον Oswald Spengler

 

Κωνσταντίνος Δ. Γεωργούλης, Φιλοσοφία της Ιστορίας, Παπαδήμας, Αθήνα 1993 (δεύτερη έκδοση - πρώτη το 1976).
Ομιλίες στην Εταιρεία των Φίλων του Λαού: Αἱ περὶ τοῦ εὐρωπαϊκοῦ πολιτισμοῦ προβλέψεις τοῦ Ὄσβαλντ Σπένγκλερ (27-4-1960).

Το ζήτημα της πρόβλεψης της πορείας του πολιτισμού συγκινεί και για αυτό τα βιβλία προκαλούν το ενδιαφέρον. Αυτό ακριβώς συνέβη με το βιβλίο "Η καταστροφή της Εσπερίας". Ενώ οι επικριτές του πολιτισμού συνήθως εξαγγέλλουν την καταστροφή σε ύφος προφητικό, ο Σπένγκλερ εκθέτει μεθοδικά την γενική μορφολογία των πολιτισμών και περιγράφει την εξέλιξή τους. [156]

Αγροτική γεωπολιτική του Βυζαντίου

 

Σημειώσεις - Πηγή: Σ. Γ. Πλουμίδης: Έδαφος και μνήμη στα Βαλκάνια: "ο γεωργικός εθνικισμός" στην Ελλάδα και στη Βουλγαρια (1927-1946), Πατάκης, Αθήνα 2011, σελ. 155-159.

Το 1919 ο Κάρολος Ντηλ απέδωσε την παρακμή του Βυζαντίου στην εγκατάλειψη της γεωργίας, την αστυφιλία, την δημογραφική απίσχνανση της υπαίθρου από τους αγρότες. Το Βυζάντιο μειονεκτούσε σε επίπεδο αγορτικού πληθυσμού έναντι άλλων λαών, όπως π.χ. των Σλάβων, οπότε έχασε τον έλεγχο της υπαίθρου, κάτι που συνέβαλε στην παρακμή του.

Charles Diehl, Byzance: grandeur et decadence, Παρίσι 1919 (1930), σελ. 100-103, 211-214.

Ευάλωτοι αστικοί πληθυσμοί: Το παράδειγμα των Ελλήνων της Μικράς Ασίας

Ένας λαός που είναι οικονομικώς ισχυρός και κυριαρχεί εις τας πόλεις, εις το εμπόριο δηλαδή και εις τα τέχνας, είναι όμως αδύνατος, ή δεν έχει καμμίαν βάσιν εις την ύπαιθρον, δεν έχει καμμίαν ασφάλειαν εκεί όπου ευρίσκεται.

Το Σινά και τα μάτια μας!

Τελικά, άκυρος ο συναγερμός; Έτσι φαίνεται, αν δει κανείς την ανακοίνωση της Αιγυπτιακής κυβέρνησης σχετικά με την δικαστική απόφαση που αναστάτωσε την ιστορική Μονή της Αγίας Αικατερίνης στο Σινά και προκάλεσε θύελλα αντιδράσεων ανά τον ορθόδοξο κόσμο.

Μάριος Νοβακόπουλος - 30/05/2025 - SLPRESS

Το Κάιρο διαβεβαιώνει πως δεν απειλείται το καθεστώς της μονής ούτε η ελεύθερη θρησκευτική δραστηριότητά της. Η ελληνική πλευρά πάντως, από το υπουργείο Εξωτερικών ως τα ΜΜΕ παραμένει επιφυλακτική. Η απόφαση ήρθε ξαφνικά, ελάχιστες ημέρες μετά την επίσκεψη Σίσι στην Αθήνα και ενώ αναμενόταν από μέρα σε μέρα η υπογραφή τελικής συμφωνίας για τις υποθέσεις της μονής του Σινά. Η αιγυπτιακή φρασεολογία περί "συνέχιση της χρήσης αυτών των περιοχών από τους μοναχούς" δημιουργεί ανησυχία πως, εμμέσως πλην σαφώς, ομολογείται το πέρασμα της ιδιοκτησίας στο κράτος, με τους μοναχούς να μένουν φιλοξενούμενοι ή επικαρπωτές. Σε κάθε περίπτωση πολύ δύσκολα μπορεί να δεχθούμε, πως και η ίδια η μονή και οι εκπρόσωποί της έπεσαν θύματα παρεξήγησης και ...ψευδών ειδήσεων.

Η πιο πρόσφατη ειδησεογραφία αποκαλύπτει φαραωνικά σχέδια τουριστικής ανάπτυξης στην ευρύτερη περιοχή, που συμπλέουν με προσπάθειες ισλαμιστών και εθνικιστών να εξουθενώσουν την ελληνορθόδοξη μονή, ακόμη και με την υπονομευτική δράση των Κοπτών χριστιανών της Αιγύπτου. Οι τελευταίοι όχι μόνο προχωρούν σε κρούσεις κατά των ελληνορθοδόξων περιουσιών, αλλά φθάνουν στο σημείο να διεκδικούν την ίδια τη μονή της Αγίας Αικατερίνης. Ελπίδα μας είναι, μετά την τόση δημοσιότητα και κινητοποίηση, να ευρεθεί μία λύση που να εξασφαλίζει τα δίκαια της ιστορικής μονής και των αγίων πατέρων που μονάζουν στο θεοβάδιστο όρος, σε ευθεία γραμμή από τον καιρό του Ιουστινιανού.

Γιώργος Θεοτοκάς: Η καταστροφή της Νέας Υόρκης

Από το μυθιστόρημα του Γιώργου Θεοτοκά, Οι Καμπάνες, το οποίο εκδόθηκε το 1970, τέσσερα χρόνια μετά τον θάνατό του.

"...προχωρούσα στον 506 δρόμο και πλησίαζα ολοένα το Rockefeller Center. Ο ουρανός είταν αίθριος. Αισθανότανε κανείς, στην ατμόσφαιρα, μια γλύκα. Ναι, όσο κι αν φανεί παράξενο το πράμα, υπάρχουν ώρες όπου η συνταραχτική, η αδυσώπητη αυτή πολιτεία γλυκαίνει, θα έλεγες πως οι άνθρωποι δε βιαζόντανε, δε λαχανιάζανε πια, είχανε χάσει την ψυχρή, τη μετάλλινη αδιαφορία τους για το συνάνθρωπο και κοιταζόντανε με επιείκεια και αγαθότητα. Μπορεί, την ώρα εκείνη, αν κάποιος έπεφτε αναίσθητος, να μην προσπερνούσανε βιαστικοί, αλλά να στεκότανε να τον φροντίσουν. 

Οι τοιχογραφίες του Φώτη Κόντογλου στο Δημαρχείο Αθηνών

Αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι, μυθικοί ήρωες και στρατηγοί, μαζί με Βυζαντινούς βασιλείς και ήρωες του 1821, στους τοίχους του Δημαρχείου Αθηνών. 

Μα είναι δυνατό να καταντήσει Ελβετία αυτή η χώρα του Οδυσσέα;

Ο Γιώργος Θεοτοκάς υπήρξε εμβληματική μορφή του πεζογραφήματος και του δοκιμίου της "Γενιάς του '30", και για τις επόμενες δεκαετίες συγκρότησε έναν λόγο που συνδύαζε την εθνική συνείδηση και την έμπνευση από την παράδοση, με εμπιστοσύνη στον ορθό λόγο και την πρόοδο, το ευρωπαϊκό ιδεώδες και την φιλελεύθερη πολιτική.

Μάριος Νοβακόπουλος - 24/05/2025 - SLPRESS

Το 1929 κυκλοφόρησε με ψευδώνυμο το βιβλίο του "Ελεύθερο Πνεύμα", με το οποίο καυτηρίαζε τα κακώς κείμενα του πολιτισμού της εποχής του και καλούσε τη νεολαία να αναζητήσει νέους εκφραστικούς δρόμους, ώστε η Ελλάδα να συμπεριληφθεί ισότιμα στην οικογένεια του ευρωπαϊκού πνεύματος. Τούτο όμως θα απαιτούσε κάτι παραπάνω από συστηματική προσπάθεια:

Το σκότος πόσο;

 

Αφού .…κάλπικα οράματα κι ελπίδες έχτισαν κάστρα φανταχτερά πάνω στην άμμο.

Κι έπεσαν στις πρώτες πλημμυρίδες, τίποτα πια δεν απέμεινε που να θυμίζει πως κάποτε μεσουρανούσαν.

Χάθηκαν του ήλιου οι αχτίδες κι έσβησαν τ’ άστρα στον θόλο τ’ ουρανού επάνω,                  

ψάχνοντας χαμένες Ατλαντίδες, σ’ άρρωστα βάθη οι ψυχές μας βουτούσαν.      

Ενδιαφέροντα θέματα στα Συνέδρια της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών

4ο ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΕΕΝΣ «Ταυτότητες στον ελληνικό κόσμο (από το 1204 έως σήμερα)».

Γρανάδα, 9-12/09/2010

Πρακτικά

ΤΌΜΟΣ Β'

• Κοκκινίδη, Εύα. Όψεις ελληνικής ταυτότητας στο Λεμονοδάσος και την Eroica του Κοσμά Πολίτη: αρχαία Ελλάδα, Βυζάντιο, Ευρώπη 669
• Χατζηγιακουμή-Νούτσου, Μαρία. Το «αληθινό πρόσωπο της Ελλάδας» στο έργο του Οδυσσέα Ελύτη: η Ελλάδα ως «τρίτη κατάσταση»  ανάμεσα στη Δύση και στην Ανατολή 813

ΤΟΜΟΣ Γ'

• Dinu, Tudor. Η διαμόρφωση των εθνικών ταυτοτήτων στα Βαλκάνια στις αρχές του ΙΖ΄ αιώνα σύμφωνα με τα ποιήματα του Σταυρινού και του Ματθαίου Μυρέων 371
• Malatras, Christos. The making of an ethnic group: the Romaioi in the 12th-13th centuries 419
• Myrogiannis, Stratos. Naming the Void: the Invention of Byzantium in the Greek Enlightenment 457
• Ţipău, Mihai. Ο προσδιορισμός της εθνικής ταυτότητας μέσω του εθνικού ονόματος. Η περίπτωση της Ιστορίας της Βλαχίας (Βιέννη, 1806) 479
• Παναγόπουλος, Γεώργιος Δ. Χριστιανισμός και Ισλάμ στο δύον Βυζάντιο. Κριτική παρουσίαση της θέσης του M. Balivet 593
• Πίσσης, Νικόλας. Αποκαλυπτικός λόγος και συλλογικές ταυτότητες (17ος-18ος αι.) 687

Δερβίσηδες και Τουρκομάνοι – Πως εκτουρκίστηκε η Μικρά Ασία

Τον 13ο αιώνα, την περίοδο της φραγκικής κατοχής της Κωνσταντινούπολης, το σουλτανάτο των Σελτζούκων του Ικονίου γνώριζε ημέρες ακμής. Η διάλυση της βυζαντινής διοίκησης επέτρεψε στους Σελτζούκους να καταλάβουν σημαντικά λιμάνια όπως η Αττάλεια και η Σινώπη. Παράλληλα η δυναστεία του Ικονίου βρήκε ένα αμοιβαία επωφελές modus vivendi με την Αυτοκρατορία της Νίκαιας, οι οποίοι ναι μεν στηρίζονταν στην Μικρά Ασία αλλά κοιτούσαν δυτικά για την απελευθέρωση της Βασιλεύουσας.

Μάριος Νοβακόπουλος - 15/05/2025 - SLPRESS

Η σχετική ειρήνη που επικράτησε στην Μικρά Ασία έδωσε ένα πολύτιμο διάλειμμα ειρήνης στους χριστιανικούς πληθυσμούς, οι οποίοι αποδεκατίζονταν από την προσφυγοποίηση και τις σφαγές. Η ανάπτυξη του εμπορίου έφερε την άνθηση πόλεων όπως το Ικόνιο, η Καισάρεια και η Σεβάστεια.

Ένα μέρος της βυζαντινής αριστοκρατίας προσαρμόστηκε στις νέες συνθήκες, ασπαζόμενο το Ισλάμ και κερδίζοντας υψηλές θέσεις. Το κράτος του Ικονίου, ενώ είχε επίσημη γλώσσα την περσική,  διατηρούσε μόνιμη ελληνόγλωσση υπηρεσία για την επικοινωνία με τους χριστιανούς υπηκόους του. Πολλοί σουλτάνοι είχαν χριστιανές μητέρες ή συζύγους.

Το όραμα του Ίωνα Δραγούμη για την καθημερινότητα των Ελλήνων

Ο “Ελληνικός πολιτισμός” (1913) υπήρξε ένα από τα βασικότερα δοκίμιά του Ίωνος Δραγούμη και ίσως το περισσότερο συστηματικό.

Μάριος Νοβακόπουλος - 09/05/2025 - SLPRESS

Στο έργο αυτό, ο σημαντικός Έλληνας διπλωμάτης και λογοτέχνης των αρχών του 20ου αιώνα δεν αρκείται στην διατύπωση ιδεολογικού δέοντος ούτε σε πολιτικές εξαγγελίες. Με βάση την ελληνική παράδοση ζητά ολική ανανέωση του λαϊκού πολιτισμού, ο οποίος θα καθοδηγήσει όλες τις πτυχές της ελληνικής ζωής σύμφωνα με τις συνθήκες και τις ανάγκες του έθνους.

Ο Δραγούμης κήρυττε αμείλικτο πόλεμο στον μεταπρατισμό και την ξενομανία. Η πρόοδος του έθνους, από την Μεγάλη Ιδέα μέχρι την εσωτερική, πολιτιστική και πνευματική ανάπτυξη του λαού, θα έλθει με την αυτοπεποίθηση που δίνει η αυτογνωσία και η αυτοκυβέρνηση με βάση τις πραγματικές παραδόσεις και ανάγκες του τόπου. Ο “Ίδας”, όπως ήταν το ψευδώνυμό του, μετά την δολοφονία του από τους βενιζελικούς το 1920 αποτέλεσε (μαζί με τον φίλο του Περικλή Γιαννόπουλο) την μεγάλη έμπνευση της λεγόμενης γενιάς του ’30, η οποία έδωσε στη χώρα τη μεγαλύτερη και πιο καρποφόρα πολιτιστική εξόρμηση μέχρι και την εποχή μας. Το αποτύπωμά του φάνηκε στους τομείς της λαϊκής τέχνης, της αισθητικής, της αρχιτεκτονικής, της γλώσσας, της βυζαντινής μουσικής, στο πρόσωπο λαογράφων όπως η Αγγελική Χατζημιχάλη, ποιητών όπως ο Οδυσσέας Ελύτης, αλλά και των κοινοτιστών κοινωνιολόγων όπως ο Κώστας Καραβίδας.

Ο Γιώργος Θεοτοκάς και η... σημαία του Αμερικανικού Νότου

Στις 20 Ιανουαρίου 1953, ο Γιώργος Θεοτοκάς, κατά τη διάρκεια του μακρού ταξιδιού του στις ΗΠΑ, βρέθηκε στην τελετή ορκωμοσίας του νέου προέδρου, στρατηγού Ντουάιτ Αϊζενχάουερ.

Γράφει ο Μάριος Νοβακόπουλος

Εκεί του έκανε τεράστια εντύπωση, το γεγονός ότι, μετά το πέρας της τελετής, παρέλασαν ενώπιον του νέου προέδρου στρατιωτικά τμήματα με τις στολές και την σημαία της Συνομοσπονδίας, του Αμερικάνικου Νότου στον εμφύλιο πόλεμο (1861-1865). Γράφει η Χριστίνα Κασκάλη στην μεταπτυχιακή της εργασία (Δοκίµιο για την Αµερική του Γιώργου Θεοτοκά: ένα τεκµήριο πολιτισµικής ιστορίας, ΑΠΘ, 2010, σελ. 44): 

Πίστη, ιδέες και πράξη στις ιστορικές προσωπικότητες

Μαθητής ακόμη, διάβαζα για τη ζωή και τα κατορθώματα του αγαπημένου μου Βυζαντινού αυτοκράτορα, του Αλεξίου Α' Κομνηνού. Σχολιάζοντας την εκκλησιαστική του πολιτική, ο συγγραφέας του βιβλίου έλεγε πως "ο Αλέξιος Κομνηνός παρουσιαζόταν ως προστάτης της Ορθοδοξίας ΟΧΙ ΒΕΒΑΙΑ από ειλικρινή πίστη, αλλά από συμφέρον".

Γράφει ο Μάριος Νοβακόπουλος

Θυμάμαι πολύ έντονα την κακή εντύπωση που μου έκανε αυτό το σχόλιο. Όχι για την ίδια την θρησκευτική υπόθεση - ο έφηβος εαυτός μου ήταν άθεος και πολύ υπερήφανος για αυτό - αλλά για την προκατάληψη σχετικά με τις προθέσεις του ιστορικού πρωταγωνιστή. Και που ξέρει ο συγγραφέας για την ειλικρινή ή μη πίστη του αυτοκράτορα; Έχουμε καμία πηγή η οποία να μαρτυρεί πως ο ίδιος δεν πίστευε τα όσα έδειχνε προς την κοινωνία;  Και γιατί να μη συνδυάζεται, η ειλικρινής πρόθεση με την δημόσια, πρακτική ανάγκη; 

Η στρατιωτική ιστορία και οι σνομπ

 

Όσο μεγαλώνω και προχωρώ στα διαβάσματα και τις εμπειρίες μου, τα ενδιαφέροντά μου αλλάζουν. Πριν έξι ή επτά χρόνια θα μου έκανε έκπληξη η τωρινή μου απασχόληση με την φιλοσοφία, ή ακόμη περισσότερο με την λογοτεχνία, την οποία από μικρός έβρισκα βαρετή και αδιάφορη. Οι μελέτες και τα σχέδιά μου σήμερα κρατούν βέβαια κάποια παλιά και γερά νήματα με το παρελθόν, αλλά οι μεταβολές είναι συνεχείς: μία τυχαία ανακάλυψη, ένα άρθρο ή ένα βίντεο στο διαδίκτυο, ή το ξεθώριασμα ενός προηγούμενου ενδιαφέροντος... 

Γράφει ο Μάριος Νοβακόπουλος

Οι παλιές αγάπες όμως πάνε στον παράδεισο. Πολύ προτού μπω στο πανεπιστήμιο ή αποκτήσω διαδίκτυο στο σπίτι μου, διάβαζα με μανία στρατιωτική ιστορία. Στις καλές εποχές ειδικά πριν η κρίση αποδεκατίσει τον τύπο, υπήρχαν πολλά και διαφορετικά περιοδικά, εξειδικευμένα σε κάποιον ιστορικό κλάδο, ειδικές εκδόσεις για μάχες και στρατηλάτες, και φυσικά ατελείωτα DVD και VCD (ποιος θυμάται τα VCD; ) με ντοκιμαντέρ. Η φυσική αγάπη του κάθε αγοριού για ανδρεία, περιπέτεια και ηρωικά πρότυπα, είχε βρει εκεί ένα συναρπαστικό κόσμο, γεμάτο από προσεκτική σκέψη και σχεδιασμό, λάθη και ατυχίες, συνταρακτικούς αγώνες, σκληρότητα και φρίκη, αλλά και σημεία καμπής για την πορεία της ανθρωπότητας. Ο κόσμος της τηλεόρασης ή των ταινιών ξαφνικά έβγαζε νόημα. Η αρχαία Ελλάδα και η Ρώμη, το μονίμως πολιορκημένο Βυζάντιο, η κόλαση των χαρακωμάτων και των αρκτικών νηοπομπών εξηγούσαν, ψηφίδα την ψηφίδα, το σημερινό κόσμο. 

Περικλής Γιαννόπουλος και Οδυσσέας Ελύτης

Δείγμα από μείζονα ανέκδοτη μελέτη, "Έθνος και φύση στο έργο του Περικλή Γιαννόπουλου".

Μάριος Νοβακόπουλος

Ο Οδυσσέας Ελύτης, κατ’ εξοχήν εστέτ, εραστής της ομορφιάς της ζωής και της ελληνικής φύσης, του καλοκαιριού, του φωτός και σχεδόν ειδωλολάτρης του ήλιου, όφειλε πολλά στον Περικλή Γιαννόπουλο, του οποίου το αισθητικό πιστεύω υπήρξε βάση και θεμέλιο της ποιητικής του. Διατηρούσε πάντως κι εκείνος κάποιες επιφυλάξεις, με την προσδοκία πως το γονιμότερο μέρος του έργου του θα μπορούσε να προσαρμοστεί στις ανάγκες της εποχής και να καταστεί ωφέλιμο και δημιουργικό. Περιέγραψε ρητά τις πνευματικές του επιρροές την δεκαετία ‘30-’40, και το πόσο σημαντικός ήταν ο λόγος του Γιαννόπουλου:

Ευρωπαϊκή γραμμή, ευρωπαϊκό χρώμα: Περικλής Γιαννόπουλος και Caspar David Friedrich

Γράφει ο Μάριος Νοβακόπουλος

Ο Περικλής Γιαννόπουλος καταγγέλλει με σφοδρότητα την Ευρωπαϊκή τέχνη, την Ευρωπαϊκή γραμμή: τα σκούρα και θολά χρώματα κυρίως και την αλλοπρόσαλλη, απότομη, διακεκομμένη γραμμή. Αυτό, όπως και η βαρβαρότητα των ευρωπαϊκών φυλών, προκύπτει από το ψυχρό και αφιλόξενο κλίμα, το κρύο και τη βροχή, την άγρια φύση, το πυκνό δάσος, το βαθύ χειμερινό σκοτάδι. 

Διαβάζοντας τα κείμενά του ο πρώτος Ευρωπαίος ζωγράφος που μου ήρθε στο μυαλό ήταν ο Caspar David Friedrich (1774-1880). Μεγάλο ταλέντο και από τους αγαπημένους μου καλλιτέχνες, αλλά φαίνεται ξεκάθαρα πόσο η τέχνη του συνιστά ένα είδος ολότελα ξένο προς την ελληνική, και πως θα μπορούσε να γίνει έως αντιπαθητικό. 

Ζητείται νεοελληνικός πολιτισμός

Νίκος Νικολαου, "Ύδρα", 1953. Εθνική Πινακοθήκη.

Εάν οι άνθρωποι με ευαισθησία σε θέματα ταυτότητας και παράδοσης είχαν την ίδια έφεση στις τέχνες και τα γράμματα με τους αρνητές, θα ζούσαμε σε άλλη χώρα. Μας έχει φάει η μονοκαλλιέργεια της πολιτικής ανάλυσης, των εθνικών θεμάτων και της γεωπολιτικής.

Μιλάω βεβαίως ως διεθνολόγος, άρα σαν κομμάτι του προβλήματος. Μεγάλωσα διαβάζοντας νυχθημερόν, αλλά αποκλειστικά μη λογοτεχνικά βιβλία, διότι τα άλλα ήταν "χάσιμο χρόνου". Δεν είναι δυνατόν όμως, οι άνθρωποι με εθνικές ευαισθησίες και ανησυχίες να λειτουργούν 100 ιστοσελίδες ειδήσεων και αναλύσεων, αλλά στο θέατρο και την ποίηση να τους ψάχνουμε με το ντουφέκι.

Φυσικά υπάρχουν αρκετές εξαιρέσεις, πολύ αξίων ανθρώπων, κάποιους από τους οποίους έχω γνωρίσει. Αλλά πολιτισμός με ξερή ανάλυση, απαρίθμηση γεγονότων και επετειακές κονσέρβες "σαν σήμερα πέθανε ο μέγας ποιητής του οποίου δεν έχω διαβάσει ούτε λίστα για ψώνια". δε φτιάχνεται. Κάποια στιγμή πρέπει να πάψουμε να τρώμε από τα έτοιμα της Γενιάς του '30, του Θεοδωράκη και του Παπαδιαμάντη.

Περικλής Γιαννόπουλος εναντίον της Ευρωπαϊκής γραμμής

Δείγμα από μείζονα ανέκδοτη μελέτη, "Έθνος και φύση στο έργο του Περικλή Γιαννόπουλου".

Μάριος Νοβακόπουλος

Τα πράγματα δεν ορίζονται μόνον από τις ιδιότητές του, από αυτό που είναι. Η ίδια η λέξη ορίζω παραπέμπει στην χάραξη ορίων, την υπακοή σε όρους, αντιμετωπίζει άρα κάτι το διαφορετικό και ξένο, το οποίο όταν δεν απορρίπτεται ρητώς, απλώς διακρίνεται ως κάτι το άσχετο και αδιάφορο. Από τη στιγμή μάλιστα που ο Περικλής Γιαννόπουλος στα γραπτά του κάνει πολεμική, είναι αυτονόητο πως θα περιγράψει – και θα επιτεθεί μανιασμένα – σε ό,τι αντιστρέφει τις αρχές της ελληνικής φύσης, του χρώματος και της γραμμής που πλάθουν τον Έλληνα άνθρωπο. Η Ελλάδα στο γύρισμα από τον 19ο στον 20ο αιώνα ήταν μία χώρα ραγδαίας εξευρωπαϊζόμενη. Η αρχιτεκτονική φτιάχνει νεοκλασικά και άλλα σύγχρονα κτήρια, η ζωγραφική ακολουθεί την σχολή του Μονάχου, οι άνθρωποι ακολουθούν την ευρωπαϊκή, αγγλική και γαλλική μόδα στο ντύσιμο. Η λαϊκή τέχνη, η μουσική, η ενδυμασία υποχωρούν και χάνονται, χλευάζονται και περιφρονούνται. Ο Γιαννόπουλος τονίζει τις φυσικές και αισθητικές διαφορές για να τεκμηριώσει την ελληνική ανωτερότητα, και να αποκόψει τις ιθαγενείς τέχνες από τον πιθηκισμό. Το πνευματικό «πιστεύω» του κινείται σε οξύτατα δίπολα: Ελληνισμός και ξένοι, ελληνική και ευρωπαϊκή γραμμή, φως και σκότος, πολιτισμός και βαρβαρότητα, φυσικό και ανθρωπογενές (τεχνικό-αστικό) περιβάλλον.[1] Η ελληνική γραμμή αμύνεται και ανθίσταται στην εισβολή της ευρωπαϊκής: «Ἡμεῖς δὲν ἠρχίσαμεν νὰ αἰσθανώμεθα διόλου, δὲν ἐννοοῦμεν διόλου τὴν γραμμὴν· ἀπόδειξις ἡ βαρβαρογραφία τῆς τωρινῆς ἀρχιτεκτονικῆς γραμμῆς· ἡ νεκρικὴ ἀκαμψία τῆς γλυπτικῆς γραμμῆς· ἡ παχύτης καὶ ξηρότης ἢ παραλυσία τῆς ζωγραφικῆς γραμμῆς  […] χονδροειδῆ ἀπομιμήματα τῆς Εὐρωπαϊκῆς αἰσθητικῆς. Τῶν ἁπαξαπάντων βάσις εἶναι ἡ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΓΡΑΜΜΗ».[2]

Η Αττική και τα νησιά του Περικλή Γιαννόπουλου

Δείγμα από μείζονα ανέκδοτη μελέτη, "Έθνος και φύση στο έργο του Περικλή Γιαννόπουλου".

Μάριος Νοβακόπουλος

Οι ελληνικές χώρες παρουσιάζουν, πέρα από τα κοινά τους στοιχεία, μία πολύ μεγάλη φυσική ποικιλομορφία. Ακτές και κολπίσκοι, μικρές και μεγάλες νήσοι, ηφαίστεια και ακρωτήρια, βουνοκορφές, φαράγγια, δάση πυκνής βλάστησης και φαλακροί βράχοι με πουρνάρια, συνιστούν το αυτό ελληνικό τοπίο. Ακόμη και κλιματολογικές σταθερές με γενικότερη επίδραση, όπως το ήπιο κλίμα και η ηλιοφάνεια, σχετικοποιούνται. Η δυτική Ελλάδα και το Ιόνιο πέλαγος, επί παραδείγματι, έχουν αυξημένες βροχές και πυκνότερη βλάστηση, η δε Πίνδος γνωρίζει τραχείς, χιονοσκεπείς χειμώνες. Η ελληνική γη όμως είναι απτή και συγκεκριμένη, και ως τέτοιαν την λατρεύει ο Περικλής Γιαννόπουλος. Από την τόση ποικιλομορφία επιλέγονται κάποιοι τόποι ως σύμβολα, ως οι πλέον χαρακτηριστικές μορφές της ελληνικής φύσης και αισθητικής. Αυτό βέβαια σχετίζεται και με τον χώρο δράσης του συγγραφέα: ναοί της ελληνικής γης, όπου προσκυνάται το φως και ημερεύουν τα μάτια κι οι καρδιές, είναι κατ’ εξοχήν η Αττική και τα νησιά του Αιγαίου, οι Κυκλάδες. Άλλωστε, στην Αθήνα κυρίως ζούσε ο Περικλής Γιαννόπουλος, εκεί έγραφε, στις εξοχές της τριγύριζε εκστασιασμένος. Τα υψώματά της γίνονται βίγλες, παρατηρητήρια από όπου «φωτογραφίζει» νοητικά τις γραμμές και τα χρώματα, που φιλοτεχνούν τον ιδεατό πίνακα του Ελληνισμού.

Περικλής Γιαννόπουλος, Η Ελληνική Γη

Δείγμα από μείζονα ανέκδοτη μελέτη, "Έθνος και φύση στο έργο του Περικλή Γιαννόπουλου".

Μάριος Νοβακόπουλος

Όλη η εθνική και αισθητική ιδεολογία του Περικλή Γιαννόπουλου αρχίζει και τελειώνει, θα έλεγε κανείς, από την βαθιά βιωματική σχέση του με την ελληνική γη. Την προσλαμβάνει με όλες του τις αισθήσεις, την λατρεύει ως μητέρα και θεά, την δοξολογεί ως πηγή και προορισμό του Έλληνος ως ανθρώπου, ως φυσικού και πνευματικού όντος. Τίποτε δε συγκρίνεται με την χθόνια κλίνη του έθνους, η οποία γεννά θεούς, τέχνες, ηγέτες και κάθε μικρή ή μεγάλη πτυχή της του μεγάλου φάσματος που καλούμε Ελληνισμό.

«Ένα τιποτένιο παιδί, τρέχον στων γλυκών βουνών της Αττικής τα Αδώνια φώτα, είδε, στων κατάλαμπρων μεσημεριών τα καταγάλανα ουράνια, να περνά το ολόλευκον άτι της αναγεννήσεως με τα τρισμέγιστα κάτασπρα πτερά. Και ετόλμησε, εχύθη, έβαλε το χέρι του στη ρίζα των πτερών του, τα κράτησε λευκόφλογα ορθά. Άνθρωπος και άλογον κατέβηκαν, πάτησαν στη γη. Πίσω τα γυναικάλογα των χιμαιρών σας όλα, χαρμόσυνα χρεμετίζοντα κτυπούν το πανευμορφο χώμα. Νέοι και νέαι της Ελληνικής γης, με κλώνους ελαίας και άνθη δαφνών στρώσατε τον δρόμον, ντύσατε και στολίσατε – βασιλικά σαν Παναγία και καθίσατε ωραία τη μητέρα Ελλάδα για το ταξείδι προς το φως. Με το πρώτο δυνατό τάνυμα των πτερών του, με την ωραία μητέρα προς το φώς, το αερένιο παιδί κτυπημένο από το πτερό του, θα πέση νεκρὸ ηδονικά, με βρεμένα τα χείλη από το μέλι της ηδονής».[1]

Γεννήθηκα στο 1402: Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος “ζει” την πτώση του Βυζαντίου

 

“Κανένας δεν είδε τον άγγελο με τη ρομφαία. Κανένας δεν τον είδε να κατεβαίνει και να παραδίνει τη ρομφαία στον πιο ανώνυμο, στον πιο απέριττο, στον πιο πενιχρό άνθρωπο του Γένους μου που στεκόταν πλάι στον κίονα του Μεγάλου Κωνσταντίνου. Ο ίδιος άγγελος, χωρίς κανένας να τον ιδεί, μπορεί να πλησίασε την ώρα εκείνη τον πιο ονομαστόν άνθρωπο του Γένους μου. Μπορεί να πλησίασε τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Παλαιολόγο, νεκρόν ή ετοιμοθάνατο. Και μπορεί, χωρίς κανένας ν’ αντιληφθεί το μέγα γεγονός, να σήκωσε στα χέρια του τον Κωνσταντίνο και να τον πήρε μαζί του. Αφού οι αρχαίοι Έλληνες που δεν είχαν γνωρίσει τον Παντοδύναμο, πίστεψαν πως η Θέτις πήρε στα χέρια της και σήκωσε τον γιο της Αχιλλέα, τον “αρήιο” Αιακίδη, και, σώζοντας το σώμα του από τη φθορά, τον παράδωσε ακέραιο στην αθανασία, γιατί να μην πιστέψω εγώ – εγώ που γνωρίζω τον Παντοδύναμο – ότι ένας άγγελος σήκωσε το σώμα του Κωνσταντίνου και το πήρε μαζί του;“

Μάριος Νοβακόπουλος – 20/03/2025 – SLPRESS

Το Βυζάντιο έχει εμπνεύσει πολλά και γνωστά έργα στα νεοελληνικά γράμματα. Γενιές ολόκληρες από Ελληνόπουλα έχουν μεγαλώσει με τον “Καιρό του Βουλγαροκτόνου” και άλλα έργα της Πηνελόπης Δέλτα. Η δόξα και η αγωνία της ανατολικής αυτοκρατορίας σε σχέση με το πεπρωμένο του Ελληνισμού, διατρέχουν τον “Δωδεκάλογο του Γύφτου” και την “Φλογέρα του Βασιλιά” που έγραψε ο Κωστής Παλαμάς. Ο Καβάφης τραγούδησε τον Μανουήλ Κομνηνό και τον Ιωάννη Καντακουζηνό, ενώ ο Καραγάτσης χρησιμοποίησε τους Αγίους Σέργιο και Βάκχο για να δώσει ένα ευθυμογραφικό περίγραμμα της βυζαντινής ιστορίας.

Το έργο του πολιτικού, φιλοσόφου και κοινωνιολόγου Παναγιώτη Κανελλόπουλου, “Γεννήθηκα στο 1402”, είναι λιγότερο γνωστό στην χορεία των ιστορικών μυθιστορημάτων που λαμβάνουν χώρα στην βυζαντινή εποχή. Γραμμένο το 1957 και βραβευμένο από την Ακαδημία Αθηνών, το “1402” δεν είναι ακριβώς μυθιστόρημα. Παρακολουθούμε βέβαια την πορεία ενός ανθρώπου από τόπο σε τόπο και τη μετοχή του σε σημαντικά περιστατικά, όμως η βαρύτητα είναι ακριβώς πάνω στην ίδια την ιστορία και όχι στον χαρακτήρα.