Λίνος
Μπενάκης, “Βυζαντινή Φιλοσοφία”, Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, Εκδτοική
Αθηνών, Αθήνα 1999, τ. Φιλοσοφία και Κοινωνικές Επιστήμες, σελ. 62-66.
Ορισμός
Η
μεσαιωνική περίοδος της ελληνικής φιλοσοφίας (9-15ος αι.)
Πρώτες
μορφές αυτόνομου φιλοσοφικού λόγου: 1. Χριστιανικός ανθρωπισμός 9-10ος αι.
Φώτιος: τριαδικότητα
και αριστοτελική ουσιολογία (1η και 2η ουσία), αριστοτελική λογική, απόρριψη
πλατωνικών ιδεών. «Βιβλιοθήκη (Μυριόβιβλος)».
Αρέθας: αντιγραφή και
σχολιασμός πλατωνικών, αριστοτελικών έργων, κείμενα λογικής, οντολογίας,
ψυχολογίας).
Λέων
ο μαθηματικός ή φιλόσοφος
2.
Περίοδος μέσων 11ου-12ου αιώνα: Πανεπιστήμιο Κωνσταντινούπολης
Μιχαήλ
Ψελλός, Ιωάννης Ιταλός, Θεόδωρος Σμύρνης, Ευστράτιος Νικαίας, Μιχαήλ Εφέσιος
κ.α.
3.
Περίοδος Νικαίας (Νικηφόρος Βλεμμύδης, Θεόδωρος Β’ Λάσκαρης) > προετοιμάζει
την: 4. Περίοδο των Παλαιολόγων (μεγάλη επιστημονική και φιλοσοφική κατάρτιση,
πρωτότυπο έργο ιδίως στην αστρονομία).
Θεόδωρος
Μετοχίτης, Νικηφόρος Γρηγοράς, Νικηφόρος Χούμνος, Γεώργιος Παχυμέρης, Σοφονίας,
Μάξιμος Πλανούδης. Αναγέννηση: Θεσσαλονίκη, Μυστράς, διασπορά.
Σχολάριος,
Βησσαρίων, Θεοφάνης Μηδείας, Ανδρόνικος Κάλλιστος. Γεώργιος Τραπεζούντιος,
Θεόδωρος Γάζης, Ιωάννης Αργυρόπουλος.
Γενικά χαρακτηριστικά
Απουσία
φιλοσοφικών συστημάτων με σχετική πρωτοτυπία και ανεξαρτησία. Αντ΄ιαυτού,
προσωπικότητες μεγάλης παιδείας και αρχαιογνωσίας με ικανότητα για λεπτές
εννοιλογικές διακρίσεις.
Γιατί;
Διότι η κοσμοθεωρία (ορθόδοξη) είναι δεδομένη, και η φιλοσοφική διδασκαλία
θεωρείται προετοιμασία για την προσπέλαση του θείου. Συνάντηση θρησκείας και
φιλοσοφίας, Χριστιανισμού και Ελληνισμού σε θέματα πίστης, γνώσης, προορισμού
του ανθρώπου.
Γλώσσα
και πρόσβαση σε κείμενα: υψηλό επίπεδο γνώσης και αφομοίωσηε της αρχαίας ελληνικής
φιλσοοφίας.
Έμπνευση:
πατερική θεολογία (ήδη διαποτισμένη από την ελληνική σκέψη), απευθείας τα
ελληνικά κείμενα (θεολογική προπαίδεια, ικανοποίηση αποριών, αντίκρουση
αιρέσεων).
Υιοθέτηση
ελληνικής φιλοσοφίας (π.χ. λογική μέθοδος, φυσικές επιστήμες), αντίθεση και
απόρριψη (κοσμολογικά, οντολογικά).
«Μετακέντρισις»
ελληνικής σοφίας με τη διδασκαλία των γραφών και των πατέρων. Σύνθεση
φιλοσοφίας και θεογνωσίας, «Αιχμαλωσία των νοημάτων εις Χριστόν».
Πρακτική και θεωρητική αυτονομία της Φιλοσοφίας ως Επιστήμης
1.
Για τους πατέρες «φιλοσοφία» = χριστιανική, ασκητική και μοναστική βιοθεωρία.
Αντιθέτως, στην κυρίως βυζαντινή περίοδο, «φιλοσοφία» = επιστήμη της γνώσης των
βασικών αληθειών για τον κόσμο και τον άνθρωπο (ελληνική, θύραθεν, έξω
φιλοσοφία ≠ καθ’ ημάς θεολογία).
2.
«Φιλοσοφία ως θεραπαινίς της θεολογίας» – προέρχεται από την θεολογική σχολή
της Αλεξανδρείας (Κλήμης, Ωριγένης), Φίλων ο Ιουδαίος. Παρο΄συα ως αντίληψη
αλλά δεν κυριαρχούσε στο Βυζάντιο, αντίθετα με τη Δύση, και δεν ενσωματώνεται
στην θεολογία η φιλοσοφία και δη η λογική.
3.
Επιφυλακτικότητα έναντι της διαλεκτικής και της συστηματικής θεολογίας, όχι
αντίστοιχο του σχολαστικισμού.
4.
Τα πανεπιστήμια (Σχολή προετοιμασίας διοικητικών στελεχών) προσφέρουν κοσμική
παιδεία. Το Βυζάντιο δεν είχε θεολογικές σχολές, ούτε συντεχνιακή αυτονομία
καθηγητών φιλοσοφίας.
5.
Αριστοτελισμός, Πλατωνισμός, Νεοπλατωνισμός. Συγγένειες εξωτερικές
(μεθοδολογικά και λογικά στοιχεία, γλώσσα, ορολογία – ειδικά νεοπλατωνική).
Αριστοτέλης = λογική κατεύθυνση, Πλάτων = ενορατική.
6.
Παρά το κοινό ενδιαφέρον για τον Αριστοτέλη και την εμφάνιση λατινιζόντων
λογίων την εποχή των Παλαιολόγων, το Βυζάντιο αποκρούει την δυτική σχολαστική.
7.
Πλατωνισμός και διαμάχη για την υπεροχή του Πλάτωνος ή του Αριστοτέλους
(Πλήθων, Σχολάριος, Βησσαρίων, Γάζης, Αργυρόπουλος).
8.
Νεοπλατωνισμός – παρουσία εννοιών όχι μόνον εξωτερική αλλά βιωματική στην
μυστική θεολογία, αρκεί να μην ξεφεύγει (Πλήθων).
9.
Βυζαντινός ανθρωπισμός παλαιολόγειας εποχής = αξία και χρησιμότητα ελληνικού
πολιτισμού και επιστήμης.
Βασικές θέσεις φιλοσοφικής σκέψης
1.
Προσωπική υπόσταση του Θεού, ως αρχής όχι μόνο της ουσίας αλλά και της ύπαρξης.
Δημιουργία του κόσμου από τον Θεό. Χρονικά πεπερασμένο σύμπαν. Αδιάκοπη
δημιουργία, σκοπιμότητα. Αισθητός κόσμος = η εν χρόνω πραγμάτωσις του νοητού
(θείος νους, λόγος).
2.
Τα φαινόμενα είναι πραγματικές υποστάσεις στις οποίες ο Θεός δίνει ύπαρξη ενὠνοντάς
τις με την προδημιουργημένη ύλη. Η ύλη δεν είναι αιώνια ή άφθαρτη. Οι ιδέες δεν
είναι αυθύπαρκτες αλλά νοήσεις του Θεού και όργανα της θέλησής του.
3.
Τα γενικά χαρακτηριστικά των αισθητών (universalia)
γίνονται αντιληπτά με τη διαδικασία της αφαιρετικής αναγνώρισής τους (εννοιλογικός
ρεαλισμός αντί νομιναλισμού). Ο κόσμος και ο άνθρωπος υπό την προσωπικού χαρακτήρα
Πρόνοια του θεού. Δεν συγκρούεται με το αυτεξούσιο (ελεύθερη βούληση).
4.
Ψυχή: πνευματική ουσία, αθάνατη, ανήκει σε συγκεκριμένο σώμα. Διανοητική ικανότητα
> ελευθερία αποφάσεων > ευδαιμονία.
Σχέση
Θεού – ανθρώπου = αγάπη
Αρχαίο
«ον» ≠ βυζαντινή «ύπαρξη»
Δείτε ακόμη
Σημειώσεις Βυζανινής Φιλοσοφίας Ι (Μ. Μπέγζος)
