Κυνοκέφαλα όντα σε διάφορες νεοελληνικές παραδόσεις, την λαογραφία, λογοτεχνία και τέχνη, με ιδιαίτερη αναφορά στις απεικονίσεις του μεγαλομάρτυρος Χριστοφόρου ως τέτοιου.
Ιστορία του Μεγάλου Αλεξάνδρου του Μακεδόνος: Βίος, πόλεμοι και θάνατος αυτού (Βενετία 1858). Πηγή.
Ο Αλέξανδρος ευρίσκει τερατώδη ζώα
Απ' αυτού ημέρας δέκα, εδιέβη εις ένα τόπον, όπου ήτον οι Σκυλοκέφαλοι. τούτων το κορμί ήτον ανθρώπινον, το κεφάλι σκύλινον, και η φωνή τους ανθρώπινη, και επερπατούσαν ωσάν σκυλία. Εσκότωσεν ο Αλέξανδρος πολλούς και από εκείνους... (σελ. 113)
Ο Αλέξανδρος υπάγει εις τους Μιαρούς
Από εκεί εσηκώθη ο Αλέξανδρος και εμβήκεν εις ένα τόπον πετρώδη, εις τον οποίον εκατοικούσαν άνθρωποι μιαροί, δεκαεπτά φυλαί. Κάθε φυλή ωμιλούσε την γλώσσαν της και ωνομάζοντο αι Μιαραί γλώσσα. Αυτοί ήταν Βότθοι, Μαγγόθοιι, Ανάγες, Αγώκοι, Εξαύθεισοι, Ανθρωποφάγοι, Κυνοκέφαλοι, Φάρδειοι, Αλενέοι, Κυνοκέφανοι, Ασίνεοι... (σελ. 144-145)
Νικόλαος Γ. Πολίτης, Παραδόσεις, Γράμματα, Αθήνα 1994 [1904], σελ. 152
Βιζύη (§372)
Κομμάτι παρεκεί από τη χώρα που ψήνει ο ήλιος το ψωμί, είναι οι Σκυλοκέφαλοι. Απ’ εμπρός είναι άνθρωποι και από πίσω σκύλοι· απ’ εμπρός μιλούν και από πίσω γαβγίζουνε· απ’ εμπρός σε καλοπιάνουν και από πίσω σε τρώνε.
Λακεδαίμων (§373)
Πλησίον εις Βουρλιά είναι ένα χάλασμα που το λέγουν Παλιογουλά. Εκεί τον παλαιόν καιρό εκατοικούσαν όλο χριστιανοί. Εις μία άλλη θέση, μισή ώρα μακριά απ’ εκεί, ήταν το παλαιόν καιρό άλλη χώρα και εκατοικούσαν Σκυλοκέφαλοι. Ένας από τους Σκυλοκέφαλους έστειλε προξενιά να πάρει μια κόρη από τον Παλιογουλά, και οι γονείς της κόρης την έδωσαν, γιατί δεν εγνώριζαν πως οι Σκυλοκέφαλοι εκείνοι έτρωγαν ανθρώπους. Την πήραν λοιπόν οι συμπέθεροι τη νύφη, αλλά μια φορά εις το σπίτι του Σκυλοκέφαλου, πήγε αυτή να βγάλει από μια πιθάρα ένα κομμάτι χοιρινό παστό, καθώς συνηθίζουν να βάνουν εις τα μέρη μας, και αντί κρέας χοιρινό, έβγαλε ένα ανθρώπινο χέρι. Τότε εκατάλαβε πως εκείνη η φυλή έτρωγε ανθρώπους, και από το φόβο της έφυγε κρυφά και επήγε στο πατρικό της σπίτι. Οι Σκυλοκέφαλοι εγύρεψαν πίσω την κόρη, και επειδή δεν την έδιναν οι χριστιανοί, εκίνησαν πόλεμο και ενίκησαν τους χριστιανούς.
Αίνοι (1786) (Λεπτομέρεια). Τσεπέλοβο Ναός Αγίου Νικολάου. Πηγή : Καπεσοβίτες ζωγράφοι (Πολιτιστικός Σύλλογος Καπέσοβου,ο Αλέξης Νούτσος). Πηγή. Ναός Αγίου Νικολάου, Βίτσα Ζαγοροχώρια, 1618, «υπό χειρός Μιχαήλ ζωγράφου μετά του ιού Κωνσταντίνου εκ της κώμης Λυνοτώπι»῍ Πηγή.
Γεώργιος Βιζυηνός Τὸ μόνον τῆς ζωῆς του ταξείδιον (1884)
- Ἂς τ᾿ αὐτά! Εἶπεν ὁ παππούς. Ἐπέρασες ἀπὸ τὴν χώρα, ποὺ ψήv᾿ ὁ ἥλιος τὸ ψωμί; Καὶ εἶδες τοὺς Σκυλοκεφάλους;
- Ὄχι, παππού! Δὲν τοὺς εἶδα. Ποῦ εἶναι αὐτοὶ οἱ Σκυλοκέφαλοι;
- Νά, κομμάτι παρ᾿ ἐδῶ ἀπὸ τὴν χώρα, ποὺ ψήν᾿ ὁ ἥλιος τὸ ψωμί. Εἶπεν ὁ παππούς, σημειῶν τὸ «παρ᾿ ἐδῶ» εἰς τὸν ὁρίζοντα διὰ δεικτικῆς χειρονομίας, ὡς κάμνουν οἱ γεωγράφοι, ὅσοι ἐπεσκέφθησαν τὰ μέρη περὶ ὧν διδάσκουσι.
- Ἀπ᾿ ἐμπρὸς εἶναι ἄνθρωποι -ἐξηκολούθησεν ὁ παππούς- καὶ ἀπὸ πίσω σκύλοι. Ἀπ᾿ ἐμπρὸς μιλοῦν καὶ ἀπὸ πίσω γαυγίζουνε. Ἀπ᾿ ἐμπρὸς σὲ καλοπιάνουν καὶ ἀπὸ πίσω σὲ τρῶνε! Γι᾿ αὐτό, ψυχή μου, καλλίτερα ποὺ δὲν ἐπῆγες.
Μιλτιάδης Τσαπόγας, "Ναΐτες ιππότες και Σκυλοκέφαλοι πολεμιστές στην μεσαιωνική Λακωνία" News247, 13/08/2023.
Η καλύτερη καταγραφή του, θεωρώ πως εδόθη όταν τον εξιστόρησε μοναδικά ένας Γερακιώτης γέροντας στην κάμερα της ΕΡΤ και στην εκπομπή «Άγνωστη Ελλάδα» το μακρινό έτος 1983:
«Το κάστρο αυτό το ’λεγαν Ασφάκα. Μέσα έμεναν οι Σφακιανοί. Αυτοί είχανε πόλεμο κάτου μ’ έναν πύργο στον οποίο έμεναν οι σκυλοκέφαλοι. Είχαν συνέχεια πόλεμο αυτοί. Κατόπιν ήρθαν σε έναν συμβιβασμό να συμπεθεριάσουνε. Και πήραν οι σκυλοκέφαλοι μια γυναίκα απ’ την Ασφάκα και τήνε πήγαν κάπου. Πάει ο αδερφός της έπειτα από λίγες μέρες να ιδεί τι έγινε η αδερφή του. Πάει και κείνη κατά το βράδυ να ιδεί τι μαγειρεύουνε οι σκυλοκέφαλοι, βλέπει μέσα στο λεβέτι το χέρι του αδερφού της, γνώρισε το δαχτυλίδι. Παίρνει το βαρέλι δήθεν να πάει για νερό και πάει στην πάνου βρύση. Αφήνει το βαρέλι κάτου και έφυγε προς την Ασφάκα – το κάστρο. Την αντιλήφθηκαν οι σκυλοκέφαλοι κι άρχισ’ ο πόλεμος πια. Άρχισ’ ο πόλεμος (πρόλαβε αυτή επήγε στο κάστρο), κατόπιν οι Σφακιανοί πόμεναν μέσα έβαλαν τα όργανα κι έπαιζαν μόνα τους. Καλίγωσαν τα ζώα ανάποδα τη νύχτα και φύγανε και βρήκαν στη θάλασσα τα καΐκια τους και πήγαν στην Κρήτη στο μέρος εκείνο που το λένε Σφακιανά – έτσι τ’ ονόμασαν».
Άγιος Σώστης Γερακίου: Γενική άποψη τοιχογραφικής παραστάσεως πολέμου μεταξύ ανθρώπων και Κυνοκεφάλων. 13ος αι. Μιλτιάδης Τσαπόγας
Άγιος Σώστης Γερακίου: Λεπτομέρεια Κυνοκέφαλου (Αριστερά). Μιλτιάδης Τσαπόγας
Μολονότι πολλές φυλές «βαρβάρων» που εισήλθαν στη Δύση και το Βυζάντιο κατά τον μεσαίωνα είδαμε πως «διεκδικούν» τον χαρακτηρισμό «Κυνοκέφαλοι» (και δεν είναι οι μόνες), η απάντησή μου σε τούτο το ερώτημα θα είναι σαφής: οι Τόχαροι.
Τα αίτια που επιλέγω από όλους τους λεγόμενους «βάρβαρους» που εισέβαλλαν επανειλημμένα εις τα εδάφη του Βυζαντίου, τους Τόχαρους (κάτι που μαθαίνουμε από πηγή της εποχής, τον ιστορικό του 13 αιώνος Γεώργιο Παχυμέρη και αυτό έχει από μόνο του επίσης μεγάλη σημασία), είναι τα εξής: οι Τόχαροι, ως κάτοικοι της σημερνής επαρχίας Σιντζιάγκ της Κίνας, είναι πολύ λογικό να παριστάνονται στην τοιχογραφία του κοντινού στον Άγιο Σώστη Γερακίου, ναό του Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου (13 αιώνας επίσης) με σινικά (κινέζικα) ιδεογράμματα στα κράνη τους.
Οι ναοί του χωριού: Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος: Τόχαροι πολεμιστές ζωγραφισμένοι από χέρι Έλληνα. Χαρακτηριστικά είναι τα Σινικά ιδεογράμματα στα κράνη τους.Μιλτιάδης Τσαπόγας
ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ: Ν. Κ. Μουτσόπουλος, "Σινικό ιδεόγραμμα σε τοιχογραφία του Γερακίου", Βυζαντιακά, τ. 18, 1998, σελ. 13-31 (Αρχαιολογία, τ. 68, Σεπτέμβριος 1998, σελ. 87-94)
Σκυλοκέφαλοι : άνθρωποι με σκύλινο κεφάλι. Σώζεται ζωηρή ακόμα στην Ήπειρο η τρομερή παράδοση της Επιδρομής των Σκυλοκεφάλων, υπο την αρχηγίαν του Σκυλοκέφαλου Βασιλιά τους. Όταν είμουν μικρό παιδί και μας μολογούσαν οι γριές τες νύχτες του χειμώνα διάφορα παραμύθια των Σκυλοκεφάλων, κοιμώμουν κι’ωνειρευόμουν όλην την νύχτα τους φοβερούς Σκυλοκεφάλους. Οδηγούμενος από τον Προκόπιο, συγγραφέα ντου έκτου αιώνα, επί Ιουστινιανού (527-565) ο οποίος έγραψε το Χρονικόν : Ιουστινιανού Κτίσματα (περί τα 550 μ.Χ) στο οποίον αναφέρει την καταστροφήν των δύο πόλεων <Τέκμωνας> ανατολικώς των Ιωαννίνων, στο λόφο της Γαστρίτσας, όπου φαίνονται ερείπια αρχαίας πολιτείας, και Ευροίας δυτικώς κατά την ακρόπολη της Καστρίτσας, από τους κατοίκους των οποίων συνοικίστοικαν τα Γιάννινα, (και δεν αναφέρει μεν ονομαστικώς τα Γιάννινα, αλλ’από την περιγραφήν, που κάνει, είναι ασφαλαίς τα Γιάννινα) ταυτίζω την καταστροφήν αυτών των δύο πόλεων με την εισβολή των Οστρογότθων (523μ.Χ) υπο την αρχηγία του Τωτίλα, οι οποίοι Οστρογότθοι κατέστρεψαν στο διάβα τους, απ’άκρη σ’άκρη, την Ήπειρο. Οι Οστρογότθοι λοιπόν κατά την εικασίαν μου είναι οι ‘’Σκυλοκέφαλοι’’ των Ηπειρωτικών παραδόσεων ή παραμυθιών, διότι δεν μπορούμε να τους ταυτίσουμε με τους Σέρβους που επέδραμαν στην Ήπειρο με φωτιά και σίδερο, υπό την αρχηγία του βασιλιά τους Δουσίαν (1331-1333)διότι οι Σέρβοι είταν γνωστοί ως έθνος κι’όχι άγριοι στην μορφή, και δεν μπορούσαν να ονομαστούν Σκυλοκέφαλοι. Τον καιρό μάλιστα, που είμουν μικρός τραγουδούσαν στο χωριό μου (Σούλι Χρηστοβασίλη)και στα περίχωρα του πολλά τραγούδια, που δεν σώζονται σήμερα (Τσερκοβίτσα, Κρετούνιστα, Ράικου). Θυμούμαι έξη μόνον στίχους ενός τραγουδιού που έλεγε : Κάτω στην Άι-Παρασκευή με τους παχνούς τους ήσκιους χορός μεγάλος, γένονταν, μεγάλο πανηγύρι, κτλ.
Αρχιμανδρίτου Φιλαρέτου Ναπ. Σπανοπούλου, Ιεροκήρυκος Ιεράς Μητροπόλεως Ηλείας. "Ο Άγιος Χριστόφορος ο Κυνοκέφαλος ως απαντάται στην Ηλεία" Αντρώνι 04/01/2012
Ο καθηγητής κ. Οικονομίδης, συμπερασματικά τονίζει μέσα από την σχετική του εργασία, πως σύμφωνα με τις λογής παραδόσεις οι σκυλοκέφαλοι έχουν δύο πρόσωπα. Ένα πρόσωπο που το βλέπουν οι άλλοι άνθρωποι και ένα που το κρύβουν, αυτό που φαίνεται είναι ανθρώπινο και εκείνο που αποκρύβεται σκύλινο, εξ ου και η σχετική παροιμία του λαού μας για τους διπροσώπους «Μπροστά φίλος και πίσω σκύλος, ή από μπροστά σου κάνει το φίλο και από πίσω τον σκύλο».[38]
Όπως λοιπόν και σε άλλα μέρη της Ελλάδος, έτσι και εδώ στην Ηλεία που είναι πλούσια σε λαογραφικές παραδόσεις, υπάρχουν διάχυτες προφορικές και όχι μόνο παραδόσεις και δοξασίες περί της υπάρξεως κυνοκεφάλων. Σύμφωνα λοιπόν με μία Ηλειακή παράδοση, οι σκυλοκέφαλοι είχαν ως τόπο κατοικίας τους το Κάστρο Χλεμούτσι. Αξίζει νομίζω να καταθέσουμε σε αυτό το σημείο την πολύ σημαντική αυτή παράδοση, όπως την κατέγραψε και διασώζεται έως τις μέρες μας ο Καθηγητής κ. Οικονομίδης. Σύμφωνα λοιπόν με αυτή την παράδοση: «Τον παλιό καιρό στο κάστρο στο Χλεμούτσι κατοικούσανε οι σκυλοκέφαλοι, που όπως μας έλεγε ο παππούλης μου, ήσανε πολύ κακοί και μοβόροι, και ετρώγανε ως κι ανθρώπινο κρέας. Κάποτε ένας από δαύτους άρπαξε μίνια όμορφη τσούπα από την Γαστούνη και τη μπήγε στο μπύργο του στο κάστρο και τη μπαντρεύτηκε. Ευφτούνη μίνια μέρα κατέβηκε στο κατώι του πύργου να βγάλει τσιγαρίδες από τη λαίνα και βρήκε μέσα ένα κομμάτι ανθρώπινο χέρι. Τότενες εμαλινάρισε και παρά λίγο να χάσει το λογικό της και τη νύχτα βρήκε τρόπο, όταν όλοι κοιμώσαντε, κι έφυγε κι εγύρισε σπίτι της».[39]
Την παράδοση αφηγήθηκε το 1961 η Βασιλική Ρήγα, 79 ετών τότε, από την Γαστούνη και νομίζουμε ότι φανερώνει την άποψη που είχαν οι κάτοικοι της ευρύτερης περιοχής της Ηλείας περί της υπάρξεως κυνοκεφάλων.
[38] Δημητρίου Οικονομίδου, «Περί Κυνοκεφάλων, Εξ αφορμής μίας Ηλειακής παραδόσεως» στο: Επετηρίς της Εταιρείας Ηλειακών Μελετών, ο.π. σ.σ. 617-618.
[39] Πρβλ. Δημητρίου Οικονομίδου, «Περί Κυνοκεφάλων, Εξ αφορμής μίας Ηλειακής παραδόσεως» στο: Επετηρίς της Εταιρείας Ηλειακών Μελετών, ο.π. σ.σ. 613, Γεωργίου Μαραζιώτη, Η Ηλεία Μύθοι και Ιστορία, ο.π. σ. 96.
Άγιος Χριστόφορος ο Μεγαλομάρτυρας
Από τον Μεγάλο Συναξαριστή: Τότε λοιπόν, κόμης τις τοῦ βασιλέως, ἐνῷ ἐπολέμει κατ’ ἄλλων ἐθνῶν, συνήντησεν εἰς τὸν πόλεμον τὸν θεῖον τοῦτον Χριστοφόρον, ὅστις κατήγετο ἀπὸ φυλὴν κυνοπροσώπων [1], καὶ τὸν ᾐχμαλώτισεν. Οὗτος ὅμως ὁ μακάριος δὲν ὡμοίαζεν οὐδόλως μὲ τοὺς συμπατριώτας του, ἀλλ᾽ ἦτο κατὰ τὸν νοῦν φρόνιμος καὶ καλόγνωμος καὶ εἶχε τοὺς θείους λόγους εἰς τὴν καρδίαν του... [1] Κυνοπρόσωπος ἐδῶ πρέπει νὰ νοηθῇ, ὅτι ὁ Ἅγιος ἦτο ἄσχημος καὶ δύσμορφος κατὰ τὸ πρόσωπον, ὄχι δὲ καὶ ὅτι εἶχε τελείως μορφὴν κυνός καθώς, οὐχὶ καλῶς, ἱστοροῦσιν αὐτὸν ἀμαθεῖς τινες ζωγράφοι. Ἀνθρώπινον δὲ πρόσωπον εἶχεν, ὡς οἱ λοιποὶ ἄνθρωποι, ἄν καὶ ἄσχημον, φοβερὸν καὶ ἠγριωμένον. Διότι ἓν εἶδος καὶ μίαν φύσιν ἐποίησεν ὁ Θεὸς ὅλων τῶν ἀνθρώπων, ἔστω καὶ ἄν τινες διαφέρουν ὀλίγον ἀπὸ τοὺς ἄλλους, κατὰ τὴν ὁμοιότητα. Ὅτι δὲ πολλὰ ἔθνη ἦσαν καὶ εἶναι ἔτι καὶ σήμερον ἀνθρωποφάγοι, εἶναι γνωστὸν ἀπὸ παλαιὰς καὶ νέας ἱστορίας.
...Πρὸ ὀλίγων ἡμερῶν, ὅτε ὁ ἄρχων ἐτιμώρει τοὺς Χριστιανοὺς κατὰ τὸ θεῖόν σου πρόσταγμα, ἐφάνη εἰς τὸ μέσον τοῦ λαοῦ μέγας τις καὶ φοβερὸς γίγας, νέος κατὰ τὴν ἡλικίαν, κατὰ δὲ τὴν μορφὴν καὶ τὸ βλέμμα ἄγριος. Οἱ ὀδόντες του ἐξέρχονται ἔξω τοῦ στόματός του, ὡς τοῦ χοίρου, ἡ δὲ κεφαλή του εἶναι ὡς τοῦ σκύλου καί, ἁπλῶς εἰπεῖν, εἶναι τόσον ἄσχημος, ὥστε νὰ μὴ δύναμαι νὰ περιγράψω τὴν μορφήν του. Αὐτὸς ἐβλασφήμει τοὺς θεοὺς καὶ τὴν βασιλείαν σου...
Κερμίρα, Καππαδοκία, 1685. Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών
19ος αι., Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών. Βικιπαίδεια
Αγία Τριάδα Πρεμετής, 1812, σήμερα στο Μουσείο Μεσαιωνικής Τέχνης στην Κορυτσά (φωτογραφία Γ. Στάμκος, ΦΒ)
Πηγή εικόνας Στέφανος Μυτιληναίος, "Λυκάνθρωποι και σκυλοκέφαλοι στην αρχαιότητα και τον Χριστιανισμό", Δαυλός, τ. 222, Ιούνιος 2000. Academia
Kαθολικό της κάτω Μονής Δίβρης. Ηλεία. Πηγή.
Κοιμητηριακός ναός Αγ. Αναργύρων Αντρωνίου, Ηλεία. Πηγή.
Ναό της Κοίμησης της Θεοτόκου -Λίνδος -Ρόδος. Πηγή.
Μονή Αγίου Νικολάου Γραμμένου. Πηγή: «Τα Μοναστήρια της Ηπείρου», Δημήτρης Καμαρούλιας. Πηγή.
18ος αιώνας. Βικιπαίδεια
ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΗ
Ανθολόγηση: Μ. Νοβακόπουλος
Άγιος Σώστης Γερακίου: Λεπτομέρεια Κυνοκέφαλου (Αριστερά). Μιλτιάδης Τσαπόγας
