Oswald Spengler: Κριτική του ευρωκεντρισμού στην Δυτική ιστοριογραφία

Ένας υψηλός πολιτισμός έχει έναν προδιαγεγραμμένο κύκλο ζωής περίπου μιας χιλιετίας. Ο Spengler χωρίζει τον κύκλο ζωής ενός πολιτισμού σε τέσσερεις φάσεις ή εποχές, παράλληλες με τις τέσσερεις εποχές που σηματοδοτούν την αλλαγή του καιρού, ακολουθώντας μία πλήρη περιστροφή της Γης γύρω από τον ήλιο.

Arabian Magus – 28/07/2024 – Spenglerian Musings

Oswald Spengler’s Critique of Eurocentrism in Western Historiography

Η ιστορική ανάπτυξη ενός πολιτισμού ξεκινά με την αυθόρμητη, αγροτική περίοδο της άνοιξης, όπου κυριαρχεί το πνεύμα της υπαίθρου. Ακολουθεί η θερινή φάση, η οποία συμβολίζει την ωρίμανση της συνείδησης και την πρώτη εμφάνιση των αστικών κέντρων. Η φθινοπωρινή περίοδος φέρνει τη νίκη του χρήματος και το απόγειο της διανοητικής δημιουργικότητας. Η περίοδος αυτή ενσαρκώνει την άνθηση ενός πολιτισμού. Καταλήγει στην χειμερινή περίοδο, όπου επικρατεί μία υλιστική κοσμοθέαση και οι δημιουργικές δυνάμεις των πολιτισμών εξαντλούνται.

Ο Spengler ισχυριζόταν ότι ο μόνος πολιτισμός που απομένει σήμερα είναι ο Δυτικός-Ευρωπαϊκός-Γερμανικός, τον οποίο ονομάζει φαουστικό, επωνυμία η οποία προέρχεται από τον θρυλικό Φάουστ της γερμανικής λαϊκής παράδοσης. Συνεπώς, το βιβλίο του [Η παρακμή της Δύσης], το οποίο εκδόθηκε στο τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου απευθυνόταν κυρίως στους επαγγελματίες ιστορικούς της Δύσης, των οποίων τις μεθόδους και τα συμπεράσματα ο Spengler απέρριπτε ως εσφαλμένα και ακραία ευρωκεντρικά. Οι δυτικοί φυσικοί επιστήμονες είχαν απελευθερωθεί από τις δογματικές προκαταλήψεις που διαστρεβλώνουν την αλήθεια στον εκάστοτε κλάδο. Ο Γαλιλαίος, ο Κοπέρνικος, ο Τζορντάνο Μπρούνο και η πορεία αυτών των επιστημών στα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ου είναι ιδανικά παραδείγματα. Οι ιστορικοί αντιθέτως, απέτυχαν να κατορθώσουν το ίδιο επίτευγμα. Όπως έγραφε ο Spengler: «Για τον δυτικό ιστορικό ο 19ος αιώνας μ.Χ. είναι σημαντικότερος από τον 19ο αιώνα π.Χ.· αλλά και το φεγγάρι μας φαίνεται μεγαλύτερο από τον Δία και τον Κρόνο». Ως προς την σχετικότητα της απόστασης, ο φυσικός «έχει προ πολλού απελευθερωθεί –ο ιστορικός όμως δεν έχει απελευθερωθεί από τον χρόνο.

Για τον Spengler η παγκόσμια ιστορία είναι η άπειρη μεταμόρφωση των οργανικών οντοτήτων, ενώ για το επαγγελματία ιστορικό είναι «μία ταινία (σκουλήκι) που εργωδώς προσθέτει στον εαυτό της την μία εποχή μετά την άλλη». Το πρότυπο της τριμερούς περιοδολόγησης [Αρχαιότητα, Μεσαίωνας, Νεότεροι χρόνοι], το μόνο με το οποίο οι επαγγελματίες ιστορικοί της Δύσης μπορούν να οργανώσουν τα ιστορικά δεδομένα, έχει ήδη αρχίσει να μην λειτουργεί, καθώς οι αρχαιολόγοι ανακαλύπτουν συνέχεια ιστορικό υλικό που υπονομεύει αυτό το σχήμα. Υπό το ευρωκεντρικό σχήμα, ο Μεσαίωνας ή μέσοι χρόνοι ποτέ δεν περιγράφεται θετικά, παρά την εμφάνιση ιστορικού υλικού που αποδεικνύει το αντίθετο. Τέλεια απεικόνιση αυτού είναι «η ασθενική πρόσληψη της περσικής, αραβικής και ρωσικής ιστορίας». Ουσιαστικά, η δυτικοευρωπαϊκή σύλληψη της ιστορίας ξεκινά «στις περιοχές της ανατολικής Μεσογείου έπειτα, με μία απότομη αλλαγή σκηνικού, στις μεταναστεύσεις (ένα γεγονός σημαντικό μόνο για τους δυτικοευρωπαίους, οι οποίοι του δίνουν υπερβολική έμφαση, γεγονός καθαρά δυτικής και ούτε καν αραβικής σημασίας)  - στην δυτική-κεντρική Ευρώπη». Συνεπώς, παρ’ ό,τι ο Spengler επικρίνει τον Έγελο που ασύνετα παραδέχεται ότι επίτηδες απέκλεισε τους πολιτισμούς που δεν ταίριαζαν στο σχήμα του, η καταδίκη απευθύνεται κυρίως στην μεθοδολογία των δυτικών ιστορικών. Από αυτήν την προοπτική «ο Έγελος προχώρησε απλά σε μία ειλικρινή κατάφαση των μεθοδολογικών αρχών που κάθε ιστορικός βρίσκει απαραίτητες για τους σκοπούς του».

Η γεωγραφία, στην δυτική της έκφραση τουλάχιστον, έπαιξε μεγάλο ρόλο στην ευρωκεντρική σύλληψη της ιστορίας. Επικρατούν ψευδείς γεωγραφικές προκαταλήψεις, όπως ο χαρακτηρισμός της Ευρώπης ως ηπείρου. Στην πραγματικότητα πρόκειται για μια αφηρημένη έννοια, η οποία αναγκάζει τον ιστορικό να σχεδιάσει ένα πλαίσιο σύμφωνα με τα προαποφασισμένα σύνορα που χωρίζουν την Ευρώπη από την Ασία. Ο Spengler έλεγε πως η λέξη “Ευρώπη” «πρέπει να διαγραφεί από την ιστορία», καθώς δεν υπάρχει ειδική ευρωπαϊκή κατηγοριοποίηση εντός της ιστορίας. Αντιθέτως, ο Spengler επιλέγει μία ευφάνταστη προσέγγιση η οποία εκτιμά την μεταβαλλόμενη φύση των πολιτισμικών συνόρων, την τάση τους να επικαλύπτονται και τις συνέπειες της επικάλυψης των πολιτισμικών συνόρων μέσα στην ιστορία. Η έννοια της μίας, δεδομένης ευρωπαϊκής ηπείρου οδήγησε σε τρεις καταστροφικές συνθήκες: Πρώτη είναι η κατασκευή της ψευδούς σύνδεσης μεταξύ του δυτικοευρωπαϊκού γερμανικού πολιτισμού με τον ελληνορωμαϊκό. Αυτή η μανία για τον ελληνορωμαϊκό πολιτισμό, ως αποτέλεσμα του ευρωκεντρισμού, έχει επηρεάσει δραματικά την δυνατότητα του Ευρωπαίου ιστορικού να κατανοήσει τη σημασία του δυτικού πολιτισμού και να αξιολογήσει την πορεία, το πεπρωμένο του. Ακόμη, οδήγησε σε ιστορική σύγχυση που με τη σειρά της αποτυγχάνει να δημιουργήσει μία αληθή ερμηνεία, όπου ο δυτικός πνευματικός και υλικός πολιτισμός [kultur, zivilisation] να συσχετισθεί με τους άλλους. Με τα λόγια του Spengler, «το να παίζουμε με εκφράσεις όπως “ο ελληνικός Μεσαίωνας” ή “η γερμανική αρχαιότητα”, καθόλου δεν μας βοηθά να δημιουργήσουμε μια καθαρή και πειστική εικόνα, στην οποία η Κίνα, το Μεξικό, οι αυτοκρατορίες της Αξώμης [Αιθιοπία] και των Σασσανιδών να βρίσκουν τις πρέπουσες θέσεις τους». Εν τέλει, οδήγησε σε μία ιστορική άποψη που συνδέει την Ρωσία με την Δύση, κάτι το οποίο για τον Spengler είχε βαρύτατες συνέπειες στον ρωσικό κόσμο. Η σύνδεση του ρωσικού πολιτισμού με την Δύση πυροδότησε μία διαδικασία τον οποία ο Spengler ονόμαζε “ψευδομόρφωση”, όρο που δανείστηκε από την γεωλογία. Το φαινόμενο αυτό, το οποίο παλαιότερα είχε παρεμποδίσει και στρεβλώσει την ανάπτυξη του ιουδαιο-χριστιανικού ισλαμικού πολιτισμού, τώρα παρεμποδίζει την γέννηση ενός νέου σλαβικού πολιτισμού. Η επιθετικότητα μεταξύ των Σλαβοφίλων, ως αποτέλεσμα της ψευδομόρφωσης, ενσαρκώνεται στην ιδέα της “Μητέρας Ρωσίας” σε αντίθεση με την Ευρώπη, τόσο εμφανή στα έργια του Ντανιλέφσκυ, του Ντοστογιέφσκυ και του Τολστόυ.

Η δυτική ιστορία και φιλοσοφία έπεσε θύμα γεωγραφικών και επιστημονικών προκαταλήψεων. ο Spengler έλεγε πως «σήμερα σκεπτόμαστε με όρους ηπείρων, και μόνο οι φιλόσοφοι και οι ιστορικοί μας δεν το έχουν αντιληφθεί». Ο Spengler διατεινόταν πως εντός της δυτικής ευρωκεντρικής ιστορίας, οι ιστορικοί επιλέγουν κατά το δοκούν ένα επεισόδιο της παγκόσμιας ιστορίας (το ελληνορωμαϊκό και το δυτικοευρωπαϊκό) και το ύψωσαν σε ένα βάθρο, την ίδια στιγμή που αγνοούσαν χιλιάδες χρόνια μη-ευρωπαϊκών πολιτισμών. Στην πράξη, αυτό που κάνουν οι δυτικοί ιστορικοί μπορεί να συγκριθεί με το πτολεμαϊκό αστρονομικό σύστημα, όπου ο δυτικός πολιτισμός κατέχει μία (εσφαλμένα) κεντρική θέση στην παγκόσμια ιστορία, με τους άλλους πολιτισμούς υποχρεωμένους να περιστρέφονται γύρω από αυτό το κέντρο. Ο Spengler επικρίνει αμείλικτα την κακή αντιμετώπιση εξήντα αιώνων μη-ευρωπαϊκής ιστορίας, συγκρκτικά με την θέση υπεροχής που αφιερώνεται στην Αναγέννηση, τον διαφωτισμό και την βιομηχανική επανάσταση. Ως προς αυτό ο Spengler γράφει :

«Δεν είναι γελοίο να αντιπαραθέτουμε μία σύγχρονη ιστορία λίγων αιώνων, μία ιστορία σε κάθε περίπτωση επικεντρωμένη στην δυτική Ευρώπη, με μία αρχαία ιστορία που καλύπτει πολλές χιλιετίες – ενώ εύσχημα πετάμε σε αυτήν την αρχαιότητα όλη τη μάζα των προελληνικών πολιτισμών, ανεξέταστα και αταξινόμητα, σαν υστερόγραφα; Δεν πρόκειται για υπερβολή. Δεν απορρίπτουμε (χάριν του πεπαλαιωμένου σχήματος) την Αίγυπτο και την Βαβυλώνα – η κάθε μία ιστορία αυτοτελής καθ’ όλα ίση με την δική μας λεγόμενη παγκόσμια ιστορία, από τον Καρλομάγνο ως τον [Α’] Παγκόσμιο Πόλεμο και παραπέρα – σαν προοίμιο μόνο στην κλασσική ιστορία; Δεν στριμώχνουμε την τεράστια περιπλοκότητα του ινδικού και κινεζικού πολιτισμού σε υποσημειώσεις, σα να ντρεπόμαστε; Και δεν αγνοούμε τελείως τους μεγάλους πολιτισμούς της Αμερικής, καθώς δεν χωράνε στο σχήμα μας»;

Συνεπώς, τα παραπάνω οδηγούν τον Spengler στην εξίσωση του ευρωκεντρικού τριμερούς σχήματος και προοπιτκής της παγκόσμιας ιστορίας με το απαρχαιωμένο και ανακριβές αστρονομικό σύστημα του Πτολεμαίου, και παρουσιάζει το δικό τους ως το αντίστοιχο των ανακαλύψεων του Κοπέρνικου. Ανακαλύψεις που πίστευε πως θα έφερναν μία αλλαγή παραδείγματος στις ιστορικές σπουδές. Το κοπερνίκειο υπόδειγμα του Spengler για την παγκόσμια ιστορία ορίζει πως κανένας πολιτισμός δεν έχει προνομιούχα θέση έναντι άλλου, και κανένας πολιτισμός δεν περιθωριοποιείται ή εξαιρείται από την παγκόσμια ιστορία. Η σπεγγλεριανή ανάλυση της παγκόσμιας ιστορίας είναι δυνατή μόνο μέσα από μία νιτσεϊκή απόλυτη αποστασιοποίηση, για να ιδωθεί «όλο το ανθρώπινο γεγονός από τεράστια απόσταση, να φανούν οι ξεχωριστοί πολιτισμοί, και ο δικός μας, όπως βλέπει κανείς τις βουνοκορφές στον ορίζοντα».

Μετάφραση: Μάριος Νοβακόπουλος