Θεοφύλακτος Σιμοκάττης: Ο τελευταίος ιστορικός της πρώιμης Βυζαντινής εποχής

Γράφει ο Μάριος Νοβακόπουλος, διεθνολόγος, μεταπτυχιακός φοιτητής Βυζαντινής ιστορίας

Ο Θεοφύλακτος Σιμοκάττης ήταν ο τελευταίος ιστορικός κλασσικής σχολής της πρωίμου «βυζαντινής» περιόδου.  Η γραμμή που, ξεκινώντας από τον Προκόπιο κάλυπτε ολόκληρο σχεδόν τον 6ο αιώνα βρίσκει σε εκείνον την ολοκλήρωση αλλά και την διακοπή της.  Ο 7ος αιώνας υπήρξε καιρός συνεχών και πολύ επικινδύνων πολέμων, εδαφικής συρρικνώσεως, οικονομικής δυσπραγίας και εσωτερικής αλλαγής από την αστική κοινωνία της αρχαιότητος σε μία πιο στρατιωτικοποιημένη και αγροτική, εγγύτερα στον Δυτικό Μεσαίωνα.  Η διάσωση λίγων σχετικά πηγών από την ακόλουθη περίοδο και η παρακμή της αρχαίας παιδείας έκανε αρκετούς νεωτέρους ιστορικούς να μιλήσουν για την «Μεγάλη Σιωπή» ή την «Βυζαντινή Σκοτεινή Εποχή».  Σήμερα αυτήν την άποψη δεν την συμμερίζονται γενικά οι βυζαντινολόγοι, αλλά αληθεύει ότι μετά τον Θεοφύλακτο Σιμοκάττη η κλασσική ιστοριογραφία εκλείπει για αιώνες.

Ο Θεοφύλακτος γεννήθηκε στην Αίγυπτο από αριστοκρατική οικογένεια, μεταξύ 580 και 590.  Εκεί ακολούθησε νομικές σπουδές, όπως μαρτυρεί ο τίτλος του ως «σχολαστικός» (δικηγόρος), ενώ το μετά 610 ήλθε στην Κωνσταντινούπολη.

Μένανδρος ο Προτήκτωρ: Βυζαντινός ιστορικός του 6ου αιώνος

Γράφει ο Μάριος Νοβακόπουλος, διεθνολόγος, μεταπτυχιακός φοιτητής Βυζαντινής ιστορίας

Από εκεί που που άφησε την σκυτάλη της ιστορικής συγγραφής ο Αγαθίας, που με την σειρά του κληρονόμησε από τον Προκόπιο, την λαμβάνει ο τρίτος συγγραφέας της αλυσίδος, ο Μένανδρος από την Κωνσταντινούπολη.  Δυστυχώς δεν είναι πολλά γνωστά για τον ιστορικό και το έργο του, καθώς δεν έχουν σωθεί μόνο αποσπάσματα από το λεξικό «Σούδα» και τις εγκυκλοπαιδικές συλλογές του Κωνσταντίνου του Πορφυρογςννήτου (10ος αι.).  Παράλληλα με το ιστορικό του έργο, φθάνει ως τις μέρες μας ένα θρησκευτικό του επίγραμμα, όπου εξιστορεί και υμνεί έμμετρα τον Πέρση μάρτυρα Ισαοζίτη («Εις Πέρσην μάγον γενόμενον χριστιανόν και μαρτυρήσαντα»).  Οτιδήποτε γνωρίζουμε για την ζωή του προέρχεται από αυτοβιογραφικά στοιχεία που ο ίδιος παραθέτει στο κείμενο του.

Αλφρέδος ο Μέγας: Η Μεγάλη Στρατιά των Δανών γονατίζει το Ουέσσεξ (Β’ Μέρος)

Γράφει ο Μάριος Νοβακόπουλος, διεθνολόγος – μεταπτυχιακός φοιτητής Βυζαντινής ιστορίας

ΔΕΙΤΕ ΤΟ ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΟ ΜΕΡΟΣ

Αλφρέδος ο Μέγας της Αγγλίας: Τα πρώτα χρόνια (Α’ Μέρος)

Στη βόρεια Ευρώπη της εποχής, όπου οι χρονογραφίες των μοναχών συνδυάζονταν με τα ηρωικά άσματα και τις σαγκά των τροβαδούρων, η ιστορική πραγματικότητα και ο θρύλος δε ξεχωρίζουν εύκολα. Σύμφωνα λοιπόν με τις αφηγήσεις του Αγγλοσαξονικού Χρονικού, ένα πλοίο των Βίκινγκς ξεβράστηκε στις ακτές της Νορθουμβρίας. Ανάμεσα στους επιβαίνοντες ήταν ο Ράγκναρ Λόθμπροκ, ο θρυλικός Δανός επιδρομέας που είχε γίνει ο φόβος και ο τρόμος όλης της Βόρειας θάλασσας. Ιστορικά, κατά τις μαρτυρίες σκανδιναβικών, σκωτικών, ιρλανδικών και αγγλοσαξονικών πηγών, το πρόσωπο του Ράγκναρ μπορεί να αποτυπώνεται σε τέσσερις ξεχωριστούς ανθρώπους, ανάμεσα τους και ο αρχηγός των Δανών που πολιόρκησαν και λίγο έλλειψε να αλώσουν το Παρίσι το 845. Σύμφωνα πάντως με το συγκεκριμένο χρονικό, ο βασιλιάς Έλλα της Νορθουμβρίας, θέλοντας να εκδικηθεί τον Ράγκναρ για τη συνεχή πειρατεία στη χώρα του, τον συνέλαβε και τον έριξε σε ένα κελί γεμάτο με φίδια. Μέσα στους βασανιστικούς πόνους της δηλητηρίασης, ο Ράγκναρ προειδοποίησε το βασιλιά πως οι γιοί του θα εκδικούντο το θάνατο του.

Αλήθεια ή μύθος, ένα είναι σίγουρο. Το 865 τρεις Δανοί ηγέτες και πολεμιστές, πέρασαν τη θάλασσα και κεραυνοβόλησαν τα αγγλοσαξονικά βασίλεια. Ήταν ο ηγεμόνας του Δουβλίνου Ιβάρ ο «χωρίς κόκκαλα», ανάπηρος αλλά εξαιρετικός στρατηγικός νους, ο Ούμπα, αρχηγός των Βίκινγκς της Φριζίας, και ο Χάλφνταν. Ο θρύλος τους θέλει όλους αδέλφια, γιους του Ράγκναρ, που ξεκίνησαν την εκστρατεία για να εκδικηθούν τον ύπουλο φόνο του πατέρα τους. Μιλώντας πιο ρεαλιστικά, η Αγγλία ήταν πλέον ο μόνος ευάλωτος και σχετικά πλούσιος στόχος της περιοχής, καθώς ύστερα από δεκαετίες ατέρμονων επιδρομών, οι Φράγκοι είχαν οχυρώσει τις ακτές και τα λιμάνια τους, κάνοντας τυχόν επιδρομές ασύμφορες.

Αγαθίας Σχολαστικός: Ο ιστορικός συνεχιστής του Προκοπίου

Γράφει ο Μάριος Νοβακόπουλος, διεθνολόγος, μεταπτυχιακός φοιτητής Βυζαντινής ιστορίας

Ο Προκόπιος ήταν και παραμένει η βασικότερη πηγή των μεταγενεστέρων για την βασιλεία του Ιουστινιανού (527-565), ενός αυτοκράτορος με πολυσχιδές έργο και μεγάλες φιλοδοξίες, του οποίου τα επιτεύγματα και οι αποτυχίες θα ακολουθούσαν την Ρωμαϊκή αυτοκρατορία για αιώνες.  Το «Υπέρ των Πολέμων» εξιστορεί την επική ανάκτηση της φυτικής Μεσογείου από τα γερμανικά φύλα, το «Περί Κτισμάτων» διαλαλεί το μεγαλείο της Αγίας Σοφίας και των άλλων βασιλικών οικοδομημάτων, ενώ τα «Ανέκδοτα», σε εντελώς διαφορετικό τόνο, παρουσιάζουν μία σκληρή κριτική στα κακώς κείμενα του θρόνου, με γενναίες δόσεις υπερβολής και εμπαθείας.  Όπως γινόταν και διαχρονικά στον κλάδο της ιστορίας, το τάλαντο και η ενασχόληση του Προκοπίου ενέπνευσε μιμητές και συνεχιστές.  Πρώτος στην σειρά εμφανίστηκε ο Αγαθίας ο Σχολαστικός.

Ο Αγαθίας γεννήθηκε στην Μύρινα της Μικράς Ασίας (Αιολίς) κάπου το 530.  Ο πατέρας του ονομαζόταν Μεμνόνιος και η μητέρα του, την οποία έχασε σε νηπιακή ηλικία, Περίκλεια.  Ο Μεμνόνιος έφερε την οικογένεια του στην Κωνσταντινούπολη, όπου ο Αγαθίας μεγάλωσε.  Ακολούθησε ρητορικές και νομικές σπουδές, συνέπεια των οποίων ήταν η σταδιοδρομία του ως σχολαστικού (δικηγόρου).  Καθώς όμως το επάγγελμα του λίγη συγκίνηση του προσέφερε, ο Αγαθίας κατέφυγε στην ποίηση και την ιστορία.  Αντίθετα με τον Προκόπιο λοιπόν, ήταν ιδιώτης που έγραφε για την αναψυχή του, όχι κατά παραγγελίαν ή για να κερδίσει την εύνοια του βασιλέως.  Αυτό προσδίδει στο έργο του ιδιαίτερη αξία για την αμεροληψία του και την έλλειψη σκοπιμοτήτων – ο ίδιος ο ο Αγαθίας ψέγει όσους γράφουν για να κολακεύσουν τους ανωτέρους τους.

Η πρώτη αντεπίθεση: Ο Κωνσταντίνος Ε’ και οι εκστρατείες κατά Αράβων και Βουλγάρων

Γράφει ο Μάριος Νοβακόπουλος, διεθνολόγος – μεταπτυχιακός φοιτητής Βυζαντινής ιστορίας

Ο 8ος αιώνας υπήρξε καιρός δοκιμασίας και ανασυντάξεως για την Ανατολική Ρωμαϊκή αυτοκρατορία.  Εάν η βασιλεία του Λέοντος Γ’ του Ισαύρου είδε την αποτυχία της αραβικής πολιορκίας της Κωνσταντινουπόλεως (717-8) και την σημαντική νίκη στο Ακροϊνό (740), ήταν εκείνη του υιού του Κωνσταντίνου Ε’ (741-775) που θα γνώριζε τις πρώτες μεγάλες αντεπιθέσεις, τόσο στην Ασία όσο και στην χερσόνησο του Αίμου.

Μονομαχία με το Χαλιφάτο

Η συγκυρία στο ανατολικό μέτωπο ήταν αρκετά ευνοϊκή για την αυτοκρατορία, καθώς το αραβικό Χαλιφάτο παρουσίαζε έντονη κόπωση από τους μακρούς πολέμους με τους Χαζάρους, ενώ παράλληλα διασαλευόταν η εσωτερική του σταθερότητα.  Η μεγάλη στάση των Βερβέρων της βορείου Αφρικής (741), αλλά ακόμη σημαντικότερο η εξέγερση των Αββασιδών της Περσίας (747-750) άνοιξαν εσωτερικά μέτωπα που εν τέλει θα οδηγούσαν στην κατάρρευση της δυναστείας των Ομμεϋαδών της Δαμασκού.

Αμέσως με την ανάρρηση του στο θρόνο ο Κωνσταντίνος εξεστράτευσε στην ανατολή, κερδίζοντας νίκη στην Μελιτηνή.  Η δεύτερη εκστρατεία του το επόμενο έτος (742) θα διακοπεί από το κίνημα του γαμπρού του Αρταβάσδου, ο οποίος θα γίνει πρόσκαιρα κύριος της Κωνσταντινουπόλεως.  Και οι δύο διεκδικητές του θρόνου προσπάθησαν να προσεταιριστούν το Χαλιφάτο, αν και δύο χρόνια αργότερα ο Κωνσταντίνος θα παλινορθώσει την εξουσία του χωρίς κάποια εμφανή επέμβαση των Αράβων.  Ο πόλεμος θα συνεχιστεί δίχως διακοπή, με αμφότερες τις μεγάλες δυνάμεις να κάνουν επιδρομές η μία στα εδάφη της άλλης, κερδίζοντας νίκες και υφιστάμενες ήττες εναλλάξ.  Επίκεντρο των επιχειρήσεων ήταν η συνοριακή ζώνη της Καππαδοκίας, Αρμενίας και Άνω Μεσοποταμίας, αν και κατά καιρούς οι αντίπαλοι προωθούντο βαθύτερα στα εχθρικά εδάφη.  Το 743 η πόλη Σωζόπετρα θα καταστραφεί από τους Ρωμαίους, ενώ το 745/6 θα καταλάβουν την Γερμανίκεια, στη βόρειο Συρία.  Αποτέλεσε μία εξόχως συμβολικής νίκη, καθώς ήταν η γενέτειρα του πατρός του Κωνσταντίνου, Λέοντος.  Ο μεγάλος λοιμός που έπληξε την Βασιλεύουσα το 746 οδήγησε σε ανάπαυλα των επιχειρήσεων, καθώς ο Κωνσταντίνος προσπαθούσε να κρατήσει τον στρατό του μακριά από την ασθένεια.  Το 750/1 οι Ρωμαίοι επέστρεψαν στην Μελιτηνή, το 754/5 άλωσαν την Θεοδοσιούπολη.  Παρά τις συχνές εκπορθήσεις πόλεων ο Κωνσταντίνος δεν προχώρησε σε μόνιμες κατακτήσεις και επέκταση των εδαφών του, αρκούμενος να καταστρέφει αυτά του αντιπάλου.  Από όπου περνούσε, ο ρωμαϊκός στρατός συγκέντρωνε τους χριστιανικούς πληθυσμούς και τους μετέφερε στα μετόπισθεν.  Αυτό το ανθρώπινο δυναμικό, κυρίως Σύροι μονοφυσίτες, θα μεταφερθεί, όπως θα δούμε εντός ολίγου, στην Ευρώπη.

ΒΙΝΤΕΟ – Η Μικρά Ασία πέφτει στα χέρια των Τούρκων – Θρήνος του Οσίου Χριστοδούλου της Πάτμου

Η κατάκτηση της Μικράς Ασίας από τους Τούρκους υπήρξε μία επώδυνη και τραυματική εμπειρία για το Βυζάντιο, καθώς η χώρα αυτή ήταν καρδιά του, το πολιτισμικό, θρησκευτικό, οικονομικό και στρατιωτικό του κέντρο.

Από την περίοδο εκείνη μας έχουν σωθεί μοιρολόγια, τα οποία διεκτραγωδούν την απώλεια της χριστιανικής Μικράς Ασίας στα χέρια των μουσουλμάνων.

Εδώ ακολουθεί ο θρήνος του Οσίου Χριστοδούλου από την Πάτμο, που έφυγε κυνηγημένος από τους Τούρκους πρώτα από την Παλαιστίνη στη Βιθυνία, μετά στην Ιωνία, στην Πάτμο και τελικά στο Άγιον Όρος (1071-1081).

ΔΕΙΤΕ ΤΟ ΒΙΝΤΕΟ

Αλφρέδος ο Μέγας της Αγγλίας: Τα πρώτα χρόνια (Α’ Μέρος)

Γράφει ο Μάριος Νοβακόπουλος, διεθνολόγος – μεταπτυχιακός φοιτητής Βυζαντινής ιστορίας

ΔΕΙΤΕ ΤΟ ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΟ ΜΕΡΟΣ

Τρόμος πέρα από την θάλασσα: Η πρώτη εισβολή των Βίκινγκς στην Αγγλία

Ο Αλφρέδος γεννήθηκε το 849 στο Γουάντατζ του Μπέρκσαϊρ, περιοχή που παλαιότερα αποτελούσε έδαφος της Μερκίας, που είχε μόλις όμως περάσει στο βασίλειο του Ουέσσεξ. Ήταν ο νεότερος από τους γιους του βασιλιά Έθελγουλφ, με μεγαλύτερους του τον Έθελσταν, τον Έθελμπαλντ, τον Έθελμπερχτ και τον Έθελρεντ. Σαν μικρότερος που ήταν, λίγα σημάδια προμήνυαν τη μελλοντική του πορεία. Σε μία εποχή που βασική ασχολία των βασιλέων ήταν ο πόλεμος, ο μικρός Αλφρέδος είχε έφεση στη μάθηση: μπορεί να έμαθε να γράφει πολύ αργότερα, από νηπιακή ηλικία όμως απομνημόνευε ποιήματα και ψαλμούς. Ακολούθησε τον πατέρα του στα ταξίδια του στην Ευρώπη και στη Ρώμη τον υποδέχθηκε ο πάπας Λέων Δ’. Το πέρασμα από την Αιώνια Πόλη καλλιέργησε την ισχυρή πίστη του παιδιού, που είχε ήδη ως επιρροή έναν πολύ θρησκευόμενο πατέρα. Η διαμονή του στην αυλή του Καρόλου του Φαλακρού τον γέμισε θαυμασμό για του Φράγκους, ιδίως για την έφεση τους στα γράμματα, κληρονομιά του «Καρολίγγειας Αναγέννησης». Οι εμπειρίες των Φράγκων στον πόλεμο κατά των Βίκινγκς (το 845 ο στόλος τους κατέπλευσε τον Σηκουάνα και πολιόρκησε το ίδιο το Παρίσι) αποδείχθηκαν πολύτιμες για τον Αλφρέδο όταν αργότερα πήρε τα ηνία του βασιλείου του και αντιμετώπισε τους ίδιους κινδύνους.

ΒΙΝΤΕΟ – Μιχαήλ Ψελλός, ο αμφιλεγόμενος Βυζαντινός φιλόσοφος – Cognosco Radio

Κάποτε, η μεγάλη ευφυΐα και η ακόμη μεγαλύτερη μόρφωση συναντιούνται με την ανηθικότητα και την ματαιοδοξία. Στην διασταύρωση αυτή γεννιούνται μερικές εξαιρετικά ενδιαφέρουσες προσωπικότητες.

Μία από αυτές ήταν ο Βυζαντινός φιλόσοφος και πολιτικός Μιχαήλ Ψελλός, που έδρασε στα μέσα ου 11ου αιώνος, μία εποχή παρακμής για την αυτοκρατορία.

Στη σημερινή εκπομπή Cognosco Radio, ο Μάριος Νοβακόπουλος και ο Νίκος Παππάς αναλύουν το βίο και την πολιτεία αυτής του του συναρπαστικού λογίου, ο οποίος συνδέθηκε με μερικές από τις χειρότερες στιγμές της ιστορίας μας αλλά υπήρξε και από τα πιο αξιόλογα μυαλά της.

ΔΕΙΤΕ ΤΟ ΒΙΝΤΕΟ

Τρόμος πέρα από την θάλασσα: Η εισβολή των Βίκινγκς στην Αγγλία

Γράφει ο Μάριος Νοβακόπουλος, διεθνολόγος – μεταπτυχιακός φοιτητής Βυζαντινής Ιστορίας

ΔΕΙΤΕ ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ

Προς τα τέλη του 8ου αιώνος τα αγγλοσαξονικά χρονικά γεμίζουν με αναφορές ζοφερών οιωνών.  Ανεμοστρόβιλοι, καταιγίδες, απόκοσμα φώτα στον ουρανό, ακόμη και θεάσεις …δράκων (!) ακολουθήθηκαν από λιμό, γεμίζοντας με μεταφυσικό τρόμο τους ανθρώπους.  Το μοτίβο της κακοδαιμονίας (πολύ συνηθισμένο στη μεσαιωνική ιστοριογραφία) σύντομα έδωσε τη θέση του σε αληθινά δεινά.  Σποραδικά, σχεδόν τυχαία στην αρχή, επιδρομείς άρχισαν να φθάνουν στις ακτές της Αγγλίας.  Το 790 τρία άγνωστα πλοία άραξαν στη νησίδα Πορτλαντ, στις ακτές του Ουέσσεξ.  Ο ανυποψίαστος τοπικός αξιωματούχος-περνώντας τους για εμπόρους-έσπευσε να τους προϋπαντήσει, με αποτέλεσμα να σφαγεί επί τόπου.  Τρία χρόνια αργότερα όλη η Βρετανία αναρρίγησε με τρόμο, μαθαίνοντας πως ασεβείς, θηριώδεις βάρβαροι άλωσαν το μοναστήρι του Λίντισφαρν στη Νορθουμβρία.  Η καρδιά του αγγλοσαξονικού χριστιανισμού καταστράφηκε ολοσχερώς:  η πλούσια μονή λεηλατήθηκε, εκατοντάδες πολύτιμα βιβλία εξαφανίστηκαν και οι μοναχοί εσφάγησαν ανελέητα πάνω στην αγία τράπεζα ή σύρθηκαν αιχμάλωτοι στα πλοία των επιδρομέων.  Σειρά είχε το νησί Ιόνα και η μονή του Αγίου Κολούμπα, πνευματική πρωτεύουσα της Σκωτίας, που λεηλατήθηκε τρεις φορές (795, 802, 806).  Η καταστροφή της μονής ήταν τόσο ολοσχερής που ο τόπος έμεινε έρημος για 400 χρόνια.  Γενικώς τα μοναστήρια, λόγω της απομονωμένης τοποθεσίας τους, της πλήρους έλλειψης άμυνας και των αποθεμάτων σε πολύτιμα αντικείμενα (χρυσά και αργυρά λειτουργικά σκεύη, κυρίως) υπήρξαν οι αγαπημένοι στόχοι των Βίκινγκς.  Στο μεταίχμιο του νέου αιώνα πειρατικές επιδρομές σάρωσαν το Κεντ και τις ακτές της Μάγχης, αναγκάζοντας ως και τον ισχυρό Όφφα της Μερκίας να λάβει μέτρα άμυνας των ανατολικών του επαρχιών.

Η γέννηση της Αγγλοσαξονικής Βρετανίας

Γράφει ο Μάριος Νοβακόπουλος, διεθνολόγος – μεταπτυχιακός φοιτητής Βυζαντινής Ιστορίας

Ο χώρος των Βρετανικών νήσων υπήρξε για πολλούς αιώνες πεδίο διαδοχικών εγκαταστάσεων, αποικισμών και εισβολών πληθώρας λαών, οι οποίοι μέσα από μακροχρόνιες διεργασίες διεμόρφωσαν το σύγχρονο βρετανικό έθνος.  Η περίοδος που ακολούθησε την πτώση της Δυτικής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας είδε ορισμένες από τις σημαντικότερες τέτοιες αλλαγές.  Με την αποχώρηση των λεγεώνων προς την Ευρώπη στις αρχές του 5ου αιώνος η Britannia, ρωμαϊκή επαρχία επί αιώνες, έμεινε έκθετη σε εχθρικές επιδρομές.  Οι εκλατινισμένοι και εκχριστιανισμένοι Κελτο-Ρωμαίοι άρχισαν να δέχονται ολοένα και περισσότερο την πίεση των γερμανικών φυλών που έπλεαν από τα ανατολικά, αναζητώντας τη δική τους τύχη στη λεγόμενη «Μεγάλη Μετανάστευση των Λαών».  Από την περιοχή της σημερινής Δανίας και βορείου Γερμανίας οι φυλές των Άγγλων (Angli, Angles), των Σαξόνων (Saxons, Sassenach, Saeson) και των Ιούτων (Jutes), μαζί με Φρισίους από την Ολλανδία, έφθαναν κατά κύματα στα βρετανικά εδάφη.  Ένας μακρύς και επίμονος αγώνας ξεκίνησε ανάμεσα σε γηγενείς και εισβολείς:  η αντίσταση των «πολιτισμένων» Κελτο-Ρωμαίων χριστιανών εναντίον των «βαρβάρων» Αγγλοσαξόνων παγανιστών θα αποτυπωθεί ανεξίτηλα στη βρετανική συλλογική μνήμη μέσα από το θρύλο του βασιλιά Αρθούρου.

Καθήκοντα του Βασιλέως και του Πατριάρχου στην «Εισαγωγή» του Βασιλείου Α’

Γράφει ο Μάριος Νοβακόπουλος – Διεθνολόγος, μεταπτυχιακός φοιτητής Βυζαντινής Ιστορίας

Οι σχέσεις μεταξύ Εκκλησίας και πολιτείας – βασιλείας στο Ανατολικό Ρωμαϊκό κράτος έχουν υπάρξει διαχρονικά από τα δημοφιλέστερα θέματα μελέτης, καθώς όχι μόνο αποτελούν κομβικό σημείο για την κατανόηση της ιστορίας, της ταυτότητος και της ιδεολογίας της αυτοκρατορίας, αλλά εντάσσονται και στον ευρύτερο διάλογο για την αλληλεπίδραση ή διαχωρισμό ιερού και κοσμικού στον χριστιανικό και μεταχριστιανικό κόσμο.  Αναλόγως το υπόβαθρο και την οπτική του βυζαντινολόγου, η αυτοκρατορία έχει ονομασθεί κράτος θεοκρατικό, καισαροπαπικό ή λαϊκό με επίσημο θρησκεία.  Οι λέξεις αυτές, πέρα από τον περιγραφικό ρόλο που έχουν, συχνά είναι εντονότατα αξιακά φορτισμένες, και η επιλογή τους δηλώνει εμμέσως αποδοκιμασία ή έπαινο της Ανατολικής Ρώμης κατά τα σύγχρονα κριτήρια.

Οι πηγές αυτών των ερευνών προκύπτουν από το σύνολο των διαθεσίμων δεδομένων, όπως η νομισματική, η εικονογραφία, η ιστοριογραφία, η νομοθεσία και ειδικευμένα συγγράμματα περί βασιλείας (κάτοπτρα ηγεμόνος).  Ιδιαιτέρα σημασία έχει εάν η πηγή αυτή αποτελεί δημιούργημα της βασιλικής εξουσίας, της επισήμου ιεραρχίας ή ενός παρατηρητού, ή αν αποτελεί απλώς γραμματειακό έργο ή νόμος του κράτους.  Με όλη την σύνδεση τους (ήτις έχει περιγραφεί με τους όρους «συμφωνία» ή «συναλληλία»), Εκκλησία και πολιτεία βρίσκονταν συχνά σε ανταγωνισμό για διάφορα θεολογικά ή διαχειριστικά ζητήματα, με τον κάθε παράγοντα να προσπαθεί να τεκμηριώσει την ανεξαρτησία ή την ανωτερότητα του από τον άλλο.  Η ιδεολογική αυτή διαφοροποίηση γινόταν ιδιαιτέρως αισθητή σε περιόδους ανοικτής θρησκευτικής αντιπαραθέσεως, όπως κατά την Εικονομαχία.