Γιατί οι Βυζαντινοί δεν ανέκτησαν την Μικρά Ασία – Οι ομοιότητες με το 1922

Μάριος Νοβακόπουλος - 23/04/2024 - SLPRESS

Μετά τη μάχη του Μανζτικέρτ και εκμεταλλευόμενοι τους βυζαντινούς εμφυλίους πολέμους, οι Σελτζούκοι Τούρκοι και οι νομαδικές φυλές των Τουρκομάνων από τα βάθη της Ασίας μπόρεσαν να καταλάβουν το μεγαλύτερο μέρος της Μικράς Ασίας μέσα σε 10 μόλις χρόνια, από το 1071 ως το 1081. Είτε με το σπαθί είτε συνεργαζόμενοι με Βυζαντινούς άρχοντες που είχαν επαναστατήσει εναντίον της Κωνσταντινούπολης, οι Τούρκοι κατέλαβαν σημαντικές πόλεις, χρησιμοποιώντας τη Σμύρνη ως ορμητήριο εναντίον του Αιγαίου και τη Νίκαια ως πρωτεύουσα, όπου ίδρυσαν το σουλτανάτο του Ρουμ, της Ρωμανίας, δηλαδή των βυζαντινών εδαφών.

Απασχολημένος με τη νορμανδική εισβολή στην Ήπειρο, την Μακεδονία και την Θεσσαλία, ο αυτοκράτορας Αλέξιος Α’ Κομνηνός (1081-1118) αναγκάστηκε να αποσύρει τις λίγες δυνάμεις που είχαν απομείνει στη Μικρά Ασία (στην Παφλαγονία, την Καππαδοκία και το Χώμα της Φρυγίας) και να τις στείλει στην Ευρώπη. Αφού με καταδρομικές επιχειρήσεις ναυτικού και στρατού μπόρεσε να διώξει τους Τούρκους από τα παράλια της Προποντίδας (θάλασσα του Μαρμαρά), ο Αλέξιος υπέγραψε συμφωνία με τον σουλτάνο της Νίκαιας και τον αναγνώρισε ως ηγεμόνα. Μόλις όμως απομακρύνθηκε η νορμανδική απειλή ο Αλέξιος στράφηκε ξανά στην Μικρά Ασία, πρώτα απ’ όλα εκκαθαρίζοντας τους Τούρκους πειρατές από το Αιγαίο και ελευθερώνοντας την Λέσβο και την Χίο από την πολιορκία τους. Η διέλευση της Α’ Σταυροφορίας από την Μικρά Ασία υπήρξε μεγάλη ευκαιρία για τους Βυζαντινούς, καθώς με την βοήθεια των Λατίνων ανέκτησαν τη Νίκαια και μεγάλο μέρος της δυτικής Μικράς Ασίας. Την ίδια εποχή ο Πόντος αντιστεκόταν υπό την ηγεσία της αρχοντικής οικογένειας των Γαβράδων.  Στα νότια, οι βυζαντινές στρατιές έφτασαν μέχρι την Κιλικία και την Συρία.

Γεωγραφία και γεωπολιτική κατάσταση του Βυζαντίου τον 11ο αιώνα

Μάριος Νοβακόπουλος*

 

Η θέση του Βυζαντίου στον χώρο το «καταδίκασε» σε ρόλο πρωταγωνιστή της παγκόσμιας ιστορίας.  Ανεξάρτητα από την αυξομείωση των εδαφών του (ειδικά μετά την οριστική απώλεια της δύσης και του νότου τον 7ο αιώνα), το Βυζάντιο, ως διάδοχος της Ρώμης, βρέθηκε να αγκαλιάζει ακριβώς τον ομφαλό της Παγκόσμιας Νήσου (το όλον της Ευρασίας και της Αφρικής),[1] ξεκινώντας από τη νότια Ιταλία και την Ελλάδα και καταλήγοντας στον Εύξεινο Πόντο, τα αρμενικά υψίπεδα και την Αίγυπτο.[2]  Η περιοχή αυτή, μήτρα του ελληνικού-ελληνιστικού κόσμου, υπήρξε για χιλιετίες σταυροδρόμι εισβολών και μεταναστεύσεων, δραστήριων χερσαίων και θαλάσσιων οδών, ραγδαίας αγροτικής και αστικής ανάπτυξης, πολιτιστικών ανταλλαγών και θρησκευτικών κοσμογονιών. Αναφερόμενος σε αυτήν την διαχρονική ελληνική γεωγραφία, ο Γ. Καραμπελιάς γράφει: «Διότι, αν η γεωγραφία, ούτως ή άλλως, συνιστά σημαντικό ιστορικό παράγοντα, στην περίπτωση του ελληνικού χώρου καθίσταται καθοριστικός –καθώς είναι ανοικτός προς όλα τα σημεία και περιστοιχίζεται από μεγάλους γεωγραφικούς όγκους και πολιτιστικές ενότητες. Σε εποχές ισχύος, διευκολύνει τη δημιουργική αναχώνευση ρευμάτων και επιδράσεων, ακόμη και κατακτήσεων, π.χ. της Ρωμαϊκής – φαινόμενο που θα επαναληφθεί πολλές φορές μέχρι τους μέσους βυζαντινούς χρόνους – ενώ αντίθετα, σε εποχές εξασθένησης, δεν συγχωρεί καμιά ανάπαυλα και δεν επιτρέπει καμία “ανάσα”».[3]

Ο γεωπολιτικός πυρήνας στην ιστορία: Το παράδειγμα της Ρώμης, της Ρωσίας και της Τουρκίας

 

Μάριος Νοβακόπουλος (διεθνολόγος, κάτοχος μεταπτυχιακού τίτλου Βυζαντινής ιστορίας)

Το κέντρο βάρους ή ο πυρήνας μίας πολιτικής εδαφικής οντότητας μπορεί να εννοεί το σημείο από όπου ξεκίνησε την επέκτασή της, ή το σημείο του οποίου ο έλεγχος είναι καθοριστικός για την ύπαρξη και την ισχύ της, καθώς ισαπέχει από τα σύνορα, περιέχει την πρωτεύουσα, είναι ιδιαίτερα οχυρός και απρόσβλητος κλπ.

Συχνά οι διαφορετικές αυτές σημασίες συμπίπτουν.  Έτσι, γεωπολιτικός πυρήνας για την Ισπανία είναι η Καστίλλη, η οποία απλώνεται στο κεντρικό οροπέδιο της χώρας.  Ευρίσκεται ακριβώς στο μέσον της Ιβηρικής χερσονήσου, περιέχει την πρωτεύουσα Μαδρίτη, ενώ με βάση την Καστίλλη προωθήθηκε η έξωση των Μαυριτανών από την Ιβηρική και η ένωση των ισπανικών βασιλείων σε μία συγκεντρωτική επικράτεια.  Για την Γαλλία, χώρα πρωτοπόρο στη γένεση του συγκεντρωτικού νεοτερικού κράτους στην Ευρώπη, πυρήνας είναι η περιοχή γύρω από το Παρίσι, και γενικά ο βορράς, από όπου έγινε η επέκταση των Φράγκων στην υπόλοιπη Γαλατία, και του οποίου η γλώσσα τελικώς επιβλήθηκε (langue d’ oil, έναντι της langue d’ oc του νότου).

Σαράντος Καργάκος: Μεσόγειος, Η υγρή μοίρα της Ελλάδος και της Ευρώπης (βιβλιοπαρουσίαση)

Μάριος Νοβακόπουλος (διεθνολόγος, κάτοχος μεταπτυχιακού τίτλου Βυζαντινής Ιστορίας) - 01/04/2024 - ΑΝΤΙΦΩΝΟ

Σαράντος Ι. Καργάκος, Μεσόγειος, Η υγρή μοίρα τηςΕλλάδος και της Ευρώπης, Ιστορική και Γεωπολιτική Μελέτη, εκδόσεις Ι. Σιδέρης, Αθήνα 2007, 142 σελ. (κυκλοφόρησε με την εφημερίδα Παραπολιτικά).

Το βιβλίο του Σαράντου Καργάκου, Μεσόγειος, Η υγρή μοίρα της Ελλάδος και της Ευρώπης, είναι μία σύντομη αλλά εξαιρετικά πυκνή μελέτη, η οποία εισάγει τον αναγνώστη στον γοητευτικό όσο και ταραγμένο κόσμο της Μεσογείου, από την εξάπλωση των αρχαίων πολιτισμών ως τις συγκρούσεις των αρχών του 21ου αιώνα.  Το έργο γράφτηκε το 2006 και εκδόθηκε το 2007, σε μία εποχή δηλαδή όπου η ευρύτερη περιφέρεια συνταρασσόταν από διαδοχικές εκρήξεις βίας.  Είχε προηγηθεί η επίθεση στους Διδύμους Πύργους της Νέας Υόρκης την 11η Σεπτεμβρίου 2001, οι αμερικανικές εισβολές σε Αφγανιστάν (2001) και Ιράκ (2003), η δεύτερη Παλαιστινιακή Ιντιφάντα (2000-2005) με αποκορύφωμα την ισραηλινή επιχείρηση στην Γάζα (2004), οι πολύνεκρες βομβιστικές επιθέσεις σε Μαδρίτη (2004) και Λονδίνο (2005) και ο πόλεμος του Λιβάνου μεταξύ Ισραήλ και Χεζμπολάχ (2006).

Μέσα σε αυτό το οξυμένο περιβάλλον, το οποίο αναπτυσσόταν αμέσως μετά τους τρομερούς πολέμους της Γιουγκοσλαβίας και τη γενικότερη αναταραχή στο πρώην Ανατολικό μπλοκ, η ανησυχία του συγγραφέα αλλά και η κατακεραύνωση της πολιτικής των μεγάλων δυνάμεων είναι εμφανής.  Το έργο ξεκινά με τους δυσοίωνους βιβλικούς όρους Αρμαγεδδών, Βεελζεβούλ και Λεβιάθαν.  Ο Αρμαγεδδών, το γνωστό τοπωνύμιο της Χαναάν όπου τοποθετείται η τελική σύγκρουση με τις αντίθεες δυνάμεις κατά τις έσχατες ημέρες, αποτελεί σαφή παραπομπή στην απειλή ενός γενικευμένου, παγκοσμίου πολέμου.  Η ανατολική θεότητα Βεελζεβούλ και ο θαλάσσιος δράκων Λεβιάθαν, του οποίου το όνομα έλαβε ο Thomas Hobbes για το γνωστό πολιτικό του σύγγραμμα, γίνονται σύμβολα του απολυταρχικού κράτους, με σαφείς αιχμές στην προϊούσα αμερικανική παγκοσμιοποίηση.  Ο Λεβιάθαν, άλλωστε, ως δαιμονικός άρχων των υδάτων, υπενθυμίζει τον ρόλο της ναυτικής ισχύος.[1]  Η κατανόηση των (κυριολεκτικώς) φλεγόντων εξελίξεων της Μέσης Ανατολής και της Βορείου Αφρικής προϋποθέτει την πολύ καλή γνώση του μείζονος χώρου «της Μεσογείου ως γεωπολιτικής ενότητας».[2]

Οι διεθνείς εξελίξεις ύστερα από την έκδοση του βιβλίου υπήρξαν αντίστοιχα κρίσιμες και δικαιώνουν απολύτως και την ανησυχία και το ερευνητικό ενδιαφέρον.  Τα προηγούμενα έτη είδαν την αιματηρή αναταραχή της Αραβικής «Άνοιξης», συνεχιζόμενους εμφυλίους πολέμους σε Συρία, Λιβύη και Υεμένη, έξαρση της ισλαμιστικής τρομοκρατίας υπό το Ισλαμικό Κράτος, την επέκταση της επιρροής του Ιράν ύστερα από την αποχώρηση των ΗΠΑ από το Ιράκ, την χαώδη εκκένωση του Αφγανιστάν, την παρασκηνιακή διαπάλη για τις θαλάσσιες ζώνες, τους αγωγούς και τους υδρογονάνθρακες στη Μεσόγειο, το μεταναστευτικό πρόβλημα και τον τρέχοντα τραγικό πόλεμο στην Λωρίδα της Γάζας.  Αν συμπεριληφθεί στο περιμεσογειακό σχήμα και ο Εύξεινος Πόντος, τότε προστίθεται και η μεγάλη πυριτιδαποθήκη του πλανήτη, ο κοσμοϊστορικής σημασίας ουκρανικός πόλεμος.

ΒΙΝΤΕΟ: Αντώνης Σμυρναίος – Η ιστοριογραφία…αλλιώς!

Τι σχέση μπορεί να έχει η επιστήμη της ιστορίας με μια ανθρώπινη ιδιότητα όπως η εμπιστοσύνη; Και που βρίσκονται τα όρια μεταξύ ιστορίας και μύθου; Ο Αντώνης Σμυρναίος, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας και συγγραφέας, συζητά με τον διεθνολόγο Μάριο Νοβακόπουλο για τη δυνατότητα μίας ιστοριογραφίας πέρα από το δίπολο του υποκειμενικού και αντικειμενικού, το πως επηρεάζει την έρευνα η σχέση του ιστορικού με το κοινό, και την ιδεολογική χρήση της ιστορίας, με αφορμή το τελευταίο του βιβλίο “Ιστορούμεν δι’ εμπιστοσύνης: Η εμπιστοσύνη ως ιστοριογραφική μεταβλητή“.

O Αντώνης Σμυρναίος εξηγεί πως τα δίπολα κατεστημένης και αναθεωρητικής ιστορίας βρίσκονται σε μία διαρκή πολεμική σχέση, εντός της οποίας η ιδεολογική χρήση της ιστορίας χρησιμοποιείται ως μομφή για τον αντίπαλο, ενώ είναι αναπόφευκτη για όλες τις πλευρές. Όσος λόγος και να γίνεται για την αποδόμηση του ενός ή άλλου “μύθου” της ιστοριογραφίας, στην πραγματικότητα η κάθε απομυθοποίηση αποτελεί συγχρόνως και αναμυθοποίηση, μέχρι να βρεθεί στο στόχαστρο ενός άλλου αναθεωρητή και ο κύκλος αρχίσει από την αρχή.

Το ελληνικό έθνος ως μετα-αυτοκρατορική μορφή: Απόπειρα συγκριτικής μακροϊστορίας

 

Μάριος Νοβακόπουλος*

Α’ ΜΕΡΟΣ: ΕΘΝΗ, ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΕΣ

Βασικές έννοιες

Στην παγκόσμια ιστορία οι λαοί και οι κρατικές-εδαφικές δομές διαπλέκονται με πολλούς διαφορετικούς τρόπους, από το νεοτερικό έθνος κράτος μέχρι πολυεθνικές αυτοκρατορίες, συνομοσπονδίες φυλών, πόλεις-κράτη, τοπικές αρχοντίες εντός ενός ευρύτερου έθνους κλπ. Ισχυρά και πολυπληθή έθνη από τα οποία αναπτύσσονται μεγάλης εμβέλειας και διάρκειας αυτοκρατορίες συγκροτούνται σε έθνη-πολιτισμούς, τα οποία σημαδεύουν τη ζωή και τη φυσιογνωμία των υφισταμένων ή παρακειμένων τους λαών και δημιουργούν δομές με μεγαλύτερη ανθεκτικότητα στο χρόνο. Οι αυτοκρατορίες που οικοδομούν είναι κατ’ ανάγκην πολυεθνοτικές, αλλά ο κυρίαρχος λαός χρησιμοποιεί τη διοίκηση, τον πολιτισμό ή και την μεγάλη δημογραφική του μάζα για να ελκύσει τους υπολοίπους και να δημιουργήσει ένα μονιμότερο πολιτισμικό πλαίσιο, το οποίο μακροπρόθεσμα θεωρείται από ένα αξιόλογο τμήμα της γνωστής ανθρωπότητος ως αγαθό κοινό και κτῆμα ἐς ἀεί.

Αυτά τα έθνη-πολιτισμοί ή έθνη-αυτοκρατορίες, ενδέχεται είτε α) να αποτελούν οικογένεια με κοινή φυλετική ρίζα, η οποία στη συνέχεια επεκτείνεται (Πέρσες, Τούρκοι), είτε προκύπτουν από τη συνένωση οικείων και περιοίκων ομάδων σε σχετικά κλειστό γεωγραφικό χώρο, οι οποίες σταδιακά συγκροτούνται σε ομοιογενή πολιτισμό υπό κοινά κράτη ή μία υπερκείμενη αυτοκρατορία (Ινδία, Κίνα). Η πλήρης αποκρυστάλλωση των μαζών αυτών ως πολιτισμών με καίρια κοινά χαρακτηριστικά, απαιτεί (με όρους ανθρωπογεωγραφίας) μία ισχυρή εσωτερική κυκλοφορία και ανεξάρτητη εικονογραφία. Κυκλοφορία είναι η κοινωνική τάση για μετακίνηση και αλληλεπίδραση – ανθρώπων, αγαθών και ιδεών – η οποία προκαλείται από τις διαφορετικές συνθήκες και ανάγκες του κάθε τόπου. Η κυκλοφορία στο εξωτερικό της κοινότητας οδηγεί στην αλληλεξάρτηση και τις ανταλλαγές (ή συγκρούσεις) με τους γείτονες, ενώ εντός της κοινότητας αυξάνει την ομοιογένεια και τις κεντρομόλες πολιτικοοικονομικές δυνάμεις. Η εικονογραφία από την άλλη περιλαμβάνει την ταυτότητα και τα σύμβολα, τα οποία συνδέουν έναν λαό, τον διακρίνουν από τον περίγυρο και δημιουργούν ιδιαίτερη συναισθηματική σχέση με το έδαφος. Η εικονογραφία μπορεί να είναι ενδογενής, να προέρχεται δηλαδή από τις ίδιες τις παραδόσεις του λαού, αλλά κάποτε αποτελεί δάνειο. Αυτό μπορεί να συμβεί όταν ο αυτοκρατορικός λαός κατακτά έναν προγενέστερο και πιο ανεπτυγμένο πολιτισμό, ή δέχεται μία σημαντική εξωτερική εισροή.

7 Φιλοσοφικά προβλήματα του ελληνικού δημοσίου λόγου

 

Μάριος Νοβακόπουλος*

Τούτη η απαρίθμηση δεν διεκδικεί δάφνες πρωτοτυπίας ούτε υπαινίσσεται πως απουσιάζουν οι κριτικές φωνές επί των παθογενειών αυτών, ειδικά στους χώρους της επιστήμης και της λογιοσύνης. Αποτελεί περισσότερο κριτική στον καθημερινό δημόσιο λόγο, όπως αναμεταδίδεται από τα ΜΜΕ, την εκπαίδευση και τα κοινωνικά δίκτυα.

Α. ΤΑ ΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΥΡΩΚΕΝΤΡΙΣΜΟΥ

Ως δυτικοκεντρισμός εδώ δεν εννοείται η πολιτική δεοντολογία της συμπερίληψης και συμπόρευσης της Ελλάδος με τους ευρωατλαντικούς θεσμούς – ζήτημα το οποίο ξεπερνά τους στόχος του ανά χείρας άρθρου. Αντίθετα, ο όρος εδώ γίνεται κατανοητός ως η θέαση της παγκόσμιας ιστορίας, πολιτικής και οικονομίας αποκλειστικά μέσα από την οπτική γωνία και τα κριτήρια των ανεπτυγμένων χωρών της βορειδυτικής Ευρώπης και της βόρειας Αμερικής, όπως εξελίχθηκαν και κυριάρχησαν παντοιοτρόπως κατά τους νεότερους χρόνους.  Τούτη η οπτική συνοδεύεται από τη νοητική παγίωση των ευρωατλαντικών καθεστώτων ως ιδεατών κορυφών του ανθρώπινου πολιτισμού, οι οποίες δεν μπορούν ποτέ να ξεπεραστούν ή να εκπέσουν.

Σε αυτό το κλίμα, αγνοείται ή παραγνωρίζεται η ανάπτυξη του λεγομένου Παγκοσμίου Νότου, και οι δημογραφικές και οικονομικές εξελίξεις οι οποίες προδιαγράφουν την σχετικοποίηση της ευρωπαϊκής ευημερίας και ισχύος μεσοπρόθεσμα. Η ανασφάλεια έναντι αυτών των πλανητικών μεταβολών, ιδίως δε των θερμότερων σημείων σύγκρουσης (Ουκρανία, Παλαιστίνη), οδηγεί σε μία αμυντική ρητορική ψυχροπολεμικής κοπής, με την μανιχαϊκή διαίρεση του κόσμου σε ολικώς και ουσιοκρατικώς ασύμβατες δυνάμεις του καλού και του κακού, όπου η επιβίωση της μίας εξαρτάται από την ολική εξάρθρωση της άλλης.

Στο "Άρδην" που κυκλοφορεί: Φώτης Κόντογλου, Το Ευαγγέλιο της Απλότητας

 

Μάριος Νοβακόπουλος

Πολλές υπήρξαν οι αρετές του Φώτη Κόντογλου, που τον κατατάσσουν στα ωραία, φωτεινά πρότυπα του νεοελληνικού πολιτισμού. Το ζωγραφικό του ταλέντο, με το οποίο σχεδόν μοναχός αντιπάλεψε την έκλειψη της ζωντανής βυζαντινής μας τέχνης. Η λογοτεχνική του δεινότητα, που τον κατέστησε πρωτοπόρο του μοντερνισμού στον ελληνικό μεσοπόλεμο, όσο και μεγάλο μάστορα στην παράδοση του παραμυθιού, της αγιολογίας, ως και της, περιφρονημένης λαϊκής χρονογραφίας. Ο αδαμάντινος χαρακτήρας, η υπομονή με την οποία αντιμετώπισε μύριες καταστροφές, τον αιματηρό ξεριζωμό από το αγαπημένο του Αϊβαλί, τις κακουχίες της Κατοχής, την περιθωριοποίηση και τον αποκλεισμό από τους κατεστημένους κύκλους.  Τα γραπτά του, διηγήματα, άρθρα, βίοι αγίων και βιογραφίες πειρατών και κονκισταδόρων, διακρίνονται όλα από μία λεπτή ιδιότητα, η οποία είναι τόσο συνυφασμένη με την μορφή τους που μπορεί να μας διαφύγει. Τούτη η αρετή είναι η απλότητα.

Στο ΑΡΔΗΝ, Φεβρουάριος-Μάρτιος 2024 (τ.128) που κυκλοφορεί.

Στη "Στρατ. Ιστορία" που κυκλοφορεί: Ο Στρατηγός στα Βυζαντινά στρατιωτικά εγχειρίδια - Η θέση του πολεμικού ηγέτη στο Βυζάντιο

 

Μάριος Νοβακόπουλος

Από τον Βελισάριο ως τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο, η Βυζαντινή ιστορία είναι κατάστικτη από τους αγώνες μεγάλων στρατιωτικών ηγετών.  Όσο τους χώριζαν οι αιώνες, τόσο τους ένωνε ένας κοινός «πολεμικός πολιτισμός», ο οποίος αποτυπωνόταν στα βυζαντινά βιβλία της στρατιωτικής τέχνης.  Ανάμεσα σε οδηγίες για κάθε πτυχή του πολέμου, από την κατασκοπία μέχρι τις πολιορκίες, ξεχωρίζουν οι συμβουλές για τον ιδανικό στρατηγό.  Το ήθος και η ανατροφή του στρατιωτικού αρχηγού, η εκπαίδευσή του και η συμπεριφορά του προς τους άνδρες του ήταν πρώτη μέριμνα της βυζαντινής στρατηγικής, η οποία αναγνώριζε πως από αυτά εξαρτιόταν η ίδια η επιβίωση της αυτοκρατορίας.

Στην ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ Φεβρουαρίου 2024 (τ. 318) που κυκλοφορεί.

Αναζητώντας το κλειδί της Ιστορίας (Βιβλιοπαρουσίαση)

Ιωάννης Δ. Σαρρής, Αναζητώντας το κλειδί της Ιστορίας: Μελετήματα για τη Φιλοσοφία και τη Μεταφυσική της Ιστορίας, εκδόσεις Ζήτρος, Αθήνα 2024, 273 σελ.

Μάριος Νοβακόπουλος 

Το ερώτημα «που πηγαίνουμε» εκφέρεται είτε σε ώρες μεγάλης ενεργητικότητας – καθώς αναζητούμε νέους χώρους να κατακτήσουμε – είτε κρίσης και αποπροσανατολισμού, όταν το φως του φανού αδυνατίζει και ο ταξιδιώτης διστάζει και φοβάται. Έτσι και το ζήτημα εάν η ιστορία, τούτο το άθροισμα ανθρώπινων πράξεων μικρών και μεγάλων, έχει κάποιο νόημα ή συνοχή, και εάν μπορεί να διακριθεί μία συγκεκριμένη κατεύθυνσή της, ερευνάται με την πρόδηλη ή αφανή επιρροή των αξιών και των περιστάσεων της εποχής. Η σημερινή συγκυρία του δυτικού κόσμου, ξεκινώντας από την διάψευση της μεταψυχροπολεμικής ευφορίας και την τρομοκρατία, μέχρι την τεχνολογική αλλαγή και την ανασφάλεια που έφερε η πανδημία και οι πρόσφατοι πόλεμοι, βρίθει ονειρικών ελπίδων και αποκαλυπτικού τρόμου. Είναι δηλαδή, ο καταλληλότερος ίσως καιρός για να ανθήσει η φιλοσοφία της ιστορίας.