Μάριος Νοβακόπουλος, "Προφητεία και Διαφωτισμός ενώπιον του πυρηνικού ολέθρου: Ο Κόντογλου και ο Παπανούτσος για την κρίση των πυραύλων της Κούβας", Νέος Ερμής ο Λόγιος, τ. 27, Άνοιξη 2024, σελ. 123-132.
Η ρίψη των πρώτων αμερικανικών ατομικών βομβών στη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι τον Αύγουστο του 1945 δεν τερμάτισε μόνον τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Εγκαινίασε ακόμη μία νέα εποχή των διεθνών σχέσεων, καθώς με την απόκτηση της βόμβας από την Σοβιετική Ένωση το 1949, έγινε σαφές πως τυχόν ευθεία σύγκρουση μεταξύ των δύο υπερδυνάμεων θα ενέπλεκε όπλα μαζικής καταστροφής, με πιθανά μοιραίες συνέπειες για την επιβίωση ολόκληρης της ανθρωπότητας. Έχει ειπωθεί πως αυτή η ισορροπία του τρόμου, και η διαπίστωση πως σε έναν πυρηνικό πόλεμο δεν θα υπήρχε νικητής (βέβαια αμοιβαία καταστροφή, mutual assured destruction – MAD), βοήθησε ώστε ο Ψυχρός πόλεμος να παραμείνει ψυχρός. Όμως δημιουργούσε θανάσιμο κίνδυνο κάθε φορά που ΗΠΑ και ΕΣΣΔ βρίσκονταν στα πρόθυρα πολέμου, καθώς η μία πλευρά φοβόταν πως ένα «πρώτο πλήγμα» της άλλης θα την οδηγούσε στον απόλυτο αφανισμό, πριν καν προλάβει να ανταποδώσει.
Το πιο επικίνδυνο κατά κοινή ομολογία σημείο του Ψυχρού πολέμου ήταν η διαβόητη κρίση των πυραύλων της Κούβας, το φθινόπωρο του 1962. Ύστερα από την αποτυχημένη απόπειρα των ΗΠΑ να ανατρέψουν το καθεστώς Φιντέλ Κάστρο με την απόβαση στον κόλπο των Χοίρων, οι Σοβιετικοί αποφάσισαν να μεταφέρουν στο νησί της Καραϊβικής ισχυρές στρατιωτικές και αεροπορικές δυνάμεις, μαζί με 40 πυραύλους με πυρηνικές κεφαλές, οι οποίες θα μπορούσαν να πλήξουν την ενδοχώρα των ΗΠΑ σε ελάχιστα λεπτά. Η ανακάλυψη του προγράμματος από την αμερικανική κατασκοπεία σήμανε συναγερμό. Ο πρόεδρος Κένεντυ επέβαλε θαλάσσιο αποκλεισμό στην Κούβα και απείλησε με εισβολή. Μεταξύ 16 και 28 Οκτωβρίου η ανθρωπότητα κρατούσε την αναπνοή της, καθώς οι δύο πλευρές εκτόξευαν απειλές και (ειδικά οι ΗΠΑ) προχωρούσαν σε φρενήρεις στρατιωτικές προετοιμασίες. Εν τέλει ο συμβιβασμός οδήγησε στην απόσυρση των σοβιετικών πυραύλων από την Κούβα, με αντάλλαγμα την απομάκρυνση των αμερικανικών από την Τουρκία.
Η κρίση της Κούβας προκάλεσε πολύ μεγάλη αίσθηση παγκοσμίως. Μόλις 17 χρόνια από την λήξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, όχι μόνον οι παλαιοί σύμμαχοι βρίσκονταν στα πρόθυρα πολέμου, αλλά αυτός ο πόλεμος ίσως να ήταν ο τελευταίος της ανθρωπότητας. Η συνειδητοποίηση του πόσο εύθραυστη ήταν η ζωή στον πλανήτη και η ασφάλεια και ευημερία της πολιτισμένης κοινωνίας, καθώς και των αδιεξόδων της συγκρουσιακής πολιτικής των υπερδυνάμεων, θα στοίχειωνε την ανθρωπότητα μέχρι το τέλος του Ψυχρού πολέμου το 1991. Και αργότερα όμως, η διάδοση των πυρηνικών όπλων σε περισσότερες χώρες, η απειλή της τρομοκρατίας και η αιματηρή όξυνση ύστερα από την Ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, υπενθυμίζουν πόσο διαρκής είναι ο κίνδυνος.
Ο παγκόσμιος τρόμος δεν θα μπορούσε παρά να θορυβήσει και την ελληνική διανόηση. Ενδεικτικά και για την εξαγωγή συγκρίσεων ανάμεσα σε διαφορετικές ερμηνείες, θα εξεταστούν τα σχετικά δοκίμια δύο πολύ σημαντικών Ελλήνων συγγραφέων. Και οι δύο είχαν αρκετά κοινά σημεία επαφής (βενιζελικοί, δημοτικιστές και κάτοχοι ευρωπαϊκής παιδείας), όμως εκπροσωπούσαν αντίθετες κοσμοθεωρίες. Ο ένας είναι ο Φώτης Κόντογλου, κορυφαίος ζωγράφος και πεζογράφος της Γενιάς του ’30, αταλάντευτος υπέρμαχος της ελληνικής παράδοσης και της ορθόδοξης πίστης. Ο άλλος είναι ο Ευάγγελος Παπανούτσος, φιλόσοφος και παιδαγωγός, εκπρόσωπος του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού και φιλελεύθερων, ανθρωπιστικών αξιών. Ο Κόντογλου έγραψε το άρθρο του «Ωδίνες Άδου. Αμαρτία θανατηφόρος» στις 28 Οκτωβρίου 1962, την ημέρα της μεγαλύτερης κλιμάκωσης (αλλά και τελικής εκτόνωσης) της κρίσης, και δημοσιεύθηκε στην Ελευθερία την 18η Νοεμβρίου 1962. Δε γνωρίζουμε πότε ακριβώς γράφτηκε η επιφυλλίδα του Παπανούτσου «Οι τρεις αντινομίες», από τα συμφραζόμενα όμως ανάγεται λίγο μετά την εκτόνωση του κινδύνου. Δημοσιεύθηκε στο Βήμα στις 8 Νοεμβρίου.
