Γράφει ο Μάριος Νοβακόπουλος
διεθνολόγος
Μέχρι στιγμής αυτή η στήλη έχει προσπαθήσει να επικεντρωθεί στα ωραία, θετικά και θαυμαστά της Ανατολικής Ρωμαϊκής ιστορίας. Αυτό ισχύει ειδικά για τους βασιλείς της Κωνσταντινουπόλεως – έχει γίνει λόγος για τιτάνιες μορφές όπως ο Νικηφόρος Φωκάς, ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, ο Αλέξιος Κομνηνός και ο Ιωάννης Δούκας Βατάτζης. Η υπερχιλιετής ιστορία της Ρωμανίας όμως είναι κατάστικτη από σκοτεινές ή ανεπαρκείς προσωπικότητες, που με τα πολλά τους σφάλματα και εγκλήματα μίαναν τον αυτοκρατορικό θρόνο.
Το πως θα κριθεί ένας «κακός» αυτοκράτωρ δεν είναι εύκολο. Έχουμε ολόκληρε περιόδους αναρχίας και αταξίας όπου για πολύ βραχέα χρονικά διαστήματα ασήμαντες προσωπικότητες εναλλάσσοντο στο θρόνο. Υπήρξαν δε ολόκληρες δυναστείες που η διαδοχή πήγαινε από τον κακό στον χειρότερο. Άλλοτε αυτοκράτορες μέτριοι ή και καλών προθέσεων κατέληγαν σε αποτυχίες και καταστροφές παρά την όποια προσπάθεια.
Εδώ, από την προσωπική μου γνώμη και τις συμβουλές φίλων, καταθέτουμε τον μαύρο κατάλογο των 10 χειροτέρων αυτοκρατόρων της Ρωμανίας, η ανάγνωση της ιστορία των οποίων γεννά ένα αυθόρμητο; «Γιατί Θεέ μου; Γιατί;»
10. Ανδρόνικος Α’ Κομνηνός (1182-1185)
Μία συναρπαστική όσο και αποκρουστική προσωπικότητα, ο Ανδρόνικος Κομνηνός υπό άλλες συνθήκες θα μπορούσε να είχε καταταγεί στους μεγάλους ήρωες και σωτήρες της αυτοκρατορίας. Πέρασε ένα μεγάλο μέρος της ζωής του στην εξορία, καθώς ο θυελλώδης χαρακτήρας του προκαλούσε διαρκείς προστριβές με την αυλή και τον ίδιο τον αυτοκράτορα, τον εξάδελφο του Μανουήλ Κομνηνό. Ταξιδεύοντας από την Ρωσία στην Κιλικία, τη Συρία και την Ιερουσαλήμ (αποπλανώντας διαδοχικά πριγκήπισσες στην διαδρομή), επέστρεψε υπέργηρος πλέον στην Κωνσταντινούπολη το 1182. Εδώ και δύο έτη βασίλευε ο ανήλικος υιός του Μανουήλ, Αλέξιος Β’, υπό την κηδεμονία της Γαλλίδας μητρός του Μαρίας. Εκμεταλλευόμενος το αντιλατινικό μένος του λαού της Κωνσταντινουπόλεως, ο Ανδρόνικος επιβλήθηκε ως ο νέος συναυτοκράτωρ και κηδεμόνας του ανεψιού του, τον ανάγκασε να διατάξει την εκτέλεση της μητρός του και στη συνέχεια τον στραγγάλισε. Συγχρόνως μεθόδευσε την εξαπόλυση ενός φρικτού πογκρόμ πάνω στον πληθυσμό Ιταλών εμπόρων της Βασιλευούσης, με δεκάδες χιλιάδες νεκρούς. Μένοντας μόνος στην εξουσία, ο Ανδρόνικος νυμφεύθηκε την 12χρονη Γαλλίδα πριγκίπισσα Άννα (Αγνή), χήρα του μικρού Αλεξίου, παρά την λαϊκή κατακραυγή και τις αντιρρήσεις της Εκκλησίας. Αναγνωρίζοντας ορθά πως η γαιοκτητική αριστοκρατία λειτουργούσε παρασιτικά και ωθούσε τους μικρούς αγρότες στην φτώχεια και την απελπισία, έλαβε σκληρά μέτρα εναντίον της. Οι τακτικές του όμως, ουσιαστικά ένα όργιο τρομοκρατίας, βασανιστηρίων και εκτελέσεων, προκάλεσαν χάος σε ολόκληρη την αυτοκρατορία, καθώς και αρκετές εξεγέρσεις.
Το 1185 ο Ανδρόνικος βρέθηκε αντιμέτωπος με μία μεγάλη νορμανδική εισβολή, η οποία κατέληξε στην φρικτή άλωση της Θεσσαλονίκης. Ο λαός της Κωνσταντινουπόλεως, κατειλημμένος από πανικό και μίσος, θεώρησε τον Ανδρόνικο υπεύθυνο (ενώ πριν λίγα χρόνια των χαιρέτιζε ως σωτήρα) και με αφορμή την απόπειρα συλλήψεως του αριστοκράτου Ισαακίου Κομνηνού, τον καθαίρεσε και τον θανάτωσε στον Ιππόδρομο ύστερα από ένα εφιαλτικό διήμερο ακρωτηριασμών, διαπομπεύσεως και προπηλακισμών. Το κατακρεουργημένο σώμα του τεμαχίστηκε και πετάχτηκε στον Βόσπορο.
9. Ειρήνη η Αθηναία (780/797-803)
Σύζυγος του αυτοκράτορος Λεόντος Δ’ του Χαζάρου, η αυγούστα Ειρήνη ανέλαβε, μετά το θάνατο του ανδρός της, την επιτροπεία του ανηλικού υιού των Κωνσταντίνου ΣΤ’, το έτος 780. Η Ειρήνη έμεινε στην ιστορία επειδή ανέτρεψε την εικονομαχική πολιτική του Λέοντος και τον προκατόχων του, καθώς συγκάλεσε την Ζ’ Οικουμενική Σύνοδο (787) και αποκατέστησε την τίμηση των ιερών εικόνων. Με τον τρόπο αυτό κλείνει η πρώτη και σφοδροτέρα περίοδος της Εικονομαχίας και ανοίγει ο δρόμος για τον οριστικό θρίαμβο της Ορθοδοξίας το 843 και την αποκατάστασης της θρησκευτικής ενότητος και τάξεως της αυτοκρατορίας.
Τα θετικά όμως τελειώνουν κάπου εκεί. Χαρακτηριζόμενη από ένα πνεύμα φιλόδοξο και αρχομανές, χωρίς ενδοιασμούς και ηθικές αναστολές, η Ειρήνη προσπάθησε με κάθε τρόπο να κρατήσει τον υιό της στο περιθώριο ακόμα και όταν εκείνος ενηλικιώθηκε. Όταν ο Κωνσταντίνος ΣΤ’ προσπάθησε να την απομακρύνει, τον τύφλωσε (797) και έμεινε μόνη στο θρόνο. Ως αυτοκράτειρα η Ειρήνη γνώρισε διαδοχικές ταπεινώσεις στους πολέμους κατά των Αράβων και των Βουλγάρων, ενώ οι σπατάλες και οι εκτεταμένες καταργήσεις φόρων οδήγησαν το κράτος στην χρεωκοπία. Όταν το 800 ο Φράγκος ηγεμών Καρλομάγνος σφετερίστηκε τον αυτοκρατορικό τίτλο, στεφόμενος βασιλεύς των Ρωμαίων από τον Πάπα, η Ειρήνη του πρότεινε να τη νυμφευθεί και να ενωθούν έτσι οι δύο αυτοκρατορίες. Το απολύτως καταστροφικό αυτό ενδεχόμενο απέτρεψε η ανατροπή της ειρήνης από τον γενικό λογοθέτη (δηλ. υπουργό οικονομικών) Νικηφόρο το 803.
8. Ανδρόνικος Β’ Παλαιολόγος (1282-1328)
Υιός του πανούργου αυτοκράτορος Μιχαήλ Η’, ο Ανδρόνικος στέφθηκε σε μία εποχή απολύτου γεωπολιτικού χάους στα Βαλκάνια, τη Μικρά Ασία και τη Μεσόγειο. Μην έχοντας τα διπλωματικά τάλαντα του πατρός του, ο Ανδρόνικος Β’ προχώρησε σε μία σειρά από καταστροφικές αποφάσεις που οδήγησαν την Ρωμανία από την επισφαλή αναστήλωση στην τελική τροχιά παρακμής και αποσυνθέσεως. Αντιμέτωπος με οικονομική δυσπραγία, ο Ανδρόνικος έφτασε στο σημείο να καταργήσει εντελώς τον ρωμαϊκό στόλο, αφήνοντας το κράτος ανυπεράσπιστο απέναντι στις αρπακτικές διαθέσεις της Βενετίας και της Γένουας.
Προσπαθώντας να ανακόψει την προέλαση των Οθωμανών στη Βιθυνία προσέλαβε μία ομάδα Καταλανών μισθοφόρων, η οποία όμως ύστερα από κάποιες νίκες ξεκίνησε να λεηλατεί ρωμαϊκά εδάφη. Ο συναυτοκράτωρ και υιός του Ανδρονίκου, Μιχαήλ Θ’, σχεδίασε την δολοφονία του αρχηγού τους, με τους Καταλανούς για αντίποινα να ισοπεδώνουν ολόκληρη την Μακεδονία και τη Θράκη, μέχρι να κατακτήσουν την Αθήνα. Ο Μιχαήλ στη συνέχεια ηττήθηκε από τους Βουλγάρους, που προσάρτησαν εδάφη της Θράκης. Στην είδηση του θανάτου του υιού του Μανουήλ ο Μιχαήλ πέθανε από την θλίψη του. Θεωρώντας υπαίτιο για τον θάνατο του Μανουήλ τον έτερο εγγονό του, επίσης Ανδρόνικο, ο αυτοκράτωρ τον αποκλήρωσε. Έτσι ξέσπασε ένας εξαετής εμφύλιο πόλεμος μεταξύ των δύο Ανδρονίκων, παππού και εγγονού, που έληξε με την ήττα και ανατροπή του πρώτου.
7. Φωκάς (602-610)
Ο χαμηλόβαθμος αξιωματικός του στρατού Φλάβιος Φωκάς ηγήθηκε εξέγερσης που ανέτρεψε τον αντιδημοφιλή για τις οικονομικές του περικοπές αυτοκράτορα Μαυρίκιο το έτος 602. Ο Φωκάς υπέβαλε τον Μαυρίκιο σε βασανιστήρια, θανατώνοντας τον αφού τον ανάγκασε να παρακολουθήσει την εκτέλεση των 6 υιών του. Με την άνοδο του στο θρόνο ξεκίνησε βίαιες διώξεις των αντιπάλων του, κυρίως αριστοκρατών, με αποτέλεσμα να αφήσει ακέφαλο μεγάλο κομμάτι της ρωμαϊκής διοικήσεως και των ενόπλων δυνάμεων. Άφησε εποχή για το σαδισμό και τις κρίσεις θυμού του: όταν μία φορά ο δήμος των Πρασίνων τον περιέπαιξε γιατί εμφανίστηκε στον ιππόδρομο μεθυσμένος, λέγεται ότι διέταξε τη σφαγή 3.000 θεατών. Παράλληλα ο Φωκάς στάθηκε απολύτως ανίκανος σαν κυβερνήτης: σε μία κρίσιμη εποχή για την αυτοκρατορία, όλα τα εξωτερικά μέτωπα κατέρρευσαν. Οι Άβαροι και οι Σλάβοι πλημμύρισαν τις ευρωπαϊκές επαρχίες, ενώ οι Σασσανίδες Πέρσες εισέβαλαν στην ανατολή. Η κτηνωδία του Φωκά προκάλεσε την ανταρσί του Εξάρχου Ηρακλείου της Καρχηδόνας. Ο Ηράκλειος έστειλε τον ομώνυμο υιό του με στόλο στην Κωνσταντινούπολη, με αποτέλεσμα την καθαίρεση του Φωκά το 610.
Όταν συνέλαβε τον Φωκά, ο εξοργισμένος Ηράκλειος τον ρώτησε «έτσι κυβέρνησες αχρείε;», με εκείνον να απαντά «εσύ θα κυβερνήσεις καλύτερα;». Ο Ηράκλειος τράβηξε το σπαθί του και τον αποκεφάλισε επί τόπου.
[Fun Fact: Ο Φωκάς ήταν ο πρώτος Βυζαντινός αυτοκράτωρ που άφησε γενειάδα, καθώς ήθελε να καλύψει μία ουλή στο πρόσωπο του. Ξεκίνησε αυτόν τον τρόπο μία «μόδα» που τήρησαν απαρέγκλιτα όλοι οι διάδοχοι του μέχρι το τέλος.]
6. Κωνσταντίνος Θ’ Μονομάχος (1042-1055)
Ο τελευταίος σύζυγος της Ζωής Πορφυρογέννητης και τελευταίος άνδρας ηγεμών της Μακεδονικής δυναστείας. Σε μία εποχή που η ευμάρεια και η ισχύς που εκληρονόμησαν στη Ρωμανία οι μεγάλοι στρατηλάτες Φωκάς-Τσιμισκής-Βουλγαροκτόνος εξανεμιζόταν ταχύτατα, ο Κωνσταντίνος υπήρξε ένας λίγο ως πολύ αδρανής και αδιάφορος διαχειριστής των πραγμάτων, συνεχίζοντας και επιταχύνοντας την παρακμή. Λίγο ασχολήθηκε με την ενεργή διοίκηση του κράτους, προτιμώντας να ασχολείται με τη διασκέδαση και τις ερωμένες του. Προστάτης της αυλικής-αστικής αριστοκρατίας εναντίον των στρατιωτικών της υπαίθρου, ενέτεινε την παραμέληση του στρατού και την αντικατάσταση του από μισθοφόρους. Στα οικονομικά υπήρξε σπάταλος, ενώ έμεινε αδρανής μπροστά στην θρησκευτική κρίση που κατέληξε στο Μεγάλο Σχίσμα Κωνσταντινουπόλεως και Παλαιάς Ρώμης το 1054. Στα εξωτερικά μέτωπα η αυτοκρατορία απέκρουσε επιτυχημένα επιθέσεις Πετσενέγκων και Ρώσων, ενώ προσήρτησε περισσότερα εδάφη στην Αρμενία. Η εχθρική αντιμετώπιση της Αρμενικής Εκκλησίας σίγουρα δεν βοήθησε στην πίστη των αρμενικών πληθυσμών προς την Βασιλεύουσα, ούτε το αξιόμαχο τους ως προμαχώνος έναντι της Ανατολής. Η βασιλεία του είδε τις πρώτες επιδρομές των Σελτζούκων Τούρκων στη Μικρά Ασία. Μόνο θετικό η αναδιοργάνωση του Πανδιδακτηρίου της Κωνσταντινουπόλεως.
5. Ανδρόνικος Δ’ Παλαιολόγος (1376-1379)
Γιος του Ιωάννη Ε’, ο αυτοκράτωρ αυτός συνέχισε την «παράδοση» χάους και εμφυλίων πολέμων της δυναστείας, επιταχύνοντας την επερχόμενη πτώση. Φίλαρχος και αναξιόπιστος, ο Ανδρόνικος εκμεταλλεύτηκε τον άβουλο και αδύναμο χαρακτήρα του πατρός του για να συνωμοτήσει επανειλημμένα εναντίον του. Ενώ το 1366-1371 ο Ιωάννης βρισκόταν στη Δύση σε αναζήτηση βοηθείας και τον είχε αφήσει ως αντιβασιλέα, ο Ανδρόνικος αδράνησε στις δυσκολίες που συνάντησε, αφήνοντας τον όμηρο στη Βουλγαρία και στη Βενετία λόγω χρεών και ελλείψεως χρημάτων για το ταξίδι της επιστροφής. Όταν ο Ιωάννης συμφώνησε με τη Βενετία να παραδώσει την Τένεδο με αντάλλαγμα την εξόφληση του χρέους και έξι πολεμικά πλοία, ο Ανδρόνικος, που συνδεόταν με γενουατικά συμφέροντα, αρνήθηκε να εφαρμόσει τις εντολές. Το 1373 η Ρωμανία κατέστη φόρου υποτελής στους Οθωμανούς, δίνοντας στον Ανδρόνικο το πρόσχημα να εξεγερθεί κατά του πατρός του, σε συνεργασία με έναν Οθωμανό πρίγκηπα. Η κίνηση απέτυχε και ο Ανδρόνικος φυλακίστηκε και τυφλώθηκε μερικώς. Το 1376 απέδρασε με την βοήθεια των Γενουατών και των Τούρκων, ανατρέποντας τελικά τον πατέρα του. Σε αντάλλαγμα χάρισε την χερσόνησο της Καλλιπόλεως (την οποία οι Ρωμαίοι είχαν πολύ πρόσφατα ανακτήσει) στους Οθωμανούς, παρέχοντας τους έτσι ένα σταθερό και ασφαλές προγεφύρωμα στην Ευρώπη. Το 1379 ο Ιωάννης και ο πιστός υιός του Μανουήλ (που ως Μανουήλ Β’ θα ήταν από τους τελευταίους ικανούς αυτοκράτορες) απέδρασαν και επανήλθαν στην εξουσία. Ο Ανδρόνικος φυλακίστηκε αλλά εν τέλει… συγχωρήθηκε και του δόθηκε η θρακική πόλη της Σηλυμβρίας ως προσωπική αρχοντία. Το 1385 εξεγέρθηκε ξανά κατά του πατρός του, πέθανε όμως λίγο αργότερα.
4. Κωνσταντίνος Ι’ Δούκας (1059-1067)
Ο πατριάρχης της δυναστείας των Δουκών υπήρξε μία μοιραία προσωπικότητα, καθώς σε μία κρισιμότατη εποχή για την αυτοκρατορία όχι μόνο στάθηκε ανάξιος των περιστάσεων, αλλά με την πολιτική του υπονόμευσε σοβαρά την οικονομική και αμυντική κατάσταση του κράτους. Διέλυσε ό,τι είχε απομείνει από το παραμελημένο στράτευμα, αρνήθηκε να επισκευάσει οχυρωματικά έργα, απέλυσε 50.000 στρατιώτες από τα μεθοριακά σώματα της Αρμενίας, ενώ αύξησε τους φόρους για να προσλάβει μισθοφόρους. Απόλεμος και αδιάφορος, αρεσκόταν να ασχολείται με νομικά θέματα, στο βαθμό που παλαιοί στρατηγοί επέλεγαν την καριέρα του νομομαθούς ως πιο προσοδοφόρα. Δημιούργησε πολλά νέα υψηλόμισθα αξιώματα και αύξησε τον αριθμό των συγκλητικών για να διορίσει και να ανταμείψει τους υποστηρικτές του. Η βασιλεία του συνταράχθηκε από καταστροφικές και πολύ αιματηρές επιδρομές Σελτζούκων, Τουρκομάνων και Ούζων, ενώ σχεδόν όλη η Κάτω Ιταλία χάθηκε στους Νορμανδούς. Τον ανέτρεψε το 1067 ο στρατηγός Ρωμανός Διογένης, όμως η κατάσταση ήταν τόσο άθλια που δεν υπήρχαν μεγάλα περιθώρια βελτιώσεως.
Η οικογένεια των Δουκών συνέχισε να συνομωτεί, προδίδοντας τον Ρωμανό στην μάχη του Μαντζικέρτ και κατακρεουργώντας τον στη συνέχεια. Ο υιός του Κωνσταντίνου, Μιχαήλ Ζ’ Δούκας, ανέλαβε έπειτα την εξουσία, επίσης χωρίς επιτυχία αλλά τουλάχιστον με την στοιχειώδη έστω προσπάθεια υπευθυνότητας και δράσεως.
(Για το πλήρες μέγεθος της καταστροφής που προκάλεσε ο Κωνσταντίνος Δούκας, δες το εξαιρετικό άρθρο του Ηλία Αναγνωστάκη)
3…2…1: Οι Άγγελοι
Επιζώντας από τις προγραφές του Ανδρονίκου Α’, ο Ισαάκιος Άγγελος μπόρεσε να ξεσηκώσει τον λαό της Βασιλευούσης και να τον ανατρέψει (1185). Η βασιλεία του ξεκίνησε με ευνοϊκούς οιωνούς, καθώς ο στρατηγός Αλέξιος Βρανάς συνέτριψε τη νορμανδική ιεσβολή στη Μακεδονία. Ο κατήφορος όμως ξεκινά σχεδόν αμέσως. Τα επόμενα χρόνια η αυτοκρατορία συνταράχθηκε από βαρβαρικές επιδρομές και στασιαστικά κινήματα. Η αποδυνάμωση της ρωμαϊκής εξουσίας οδήγησε στην παλλινόρθωση της Βουλγαρικής αυτοκρατορίας: ο Ισαάκιος αφιέρωσε πολύ χρόνο και εκστρατείες στην καταστολή τους, χωρίς όμως αποτέλεσμα. Η καταστροφική μάχη της Αρκαδιουπόλεως (1194) παγίωσε την βουλγαρική ανεξαρτησία. Δεν μπόρεσε να διαχειριστεί σωστά την Γ’ Σταυροφορία, καθώς η συμμαχία με τον Σαλαντίν δεν απέφερε κάποιο όφελος, ενώ ούτε τους Γερμανούς μπόρεσε να ελέγξει. Ο στόλος υπέστη τεράστιες απώλειες σε αποτυχημένους πολέμους, ενώ η Κύπρος αποσχίστηκε από την αυτοκρατορία. Ενώ βρισκόταν για κυνήγι το 1995, ο αδελφός του Αλέξιος Άγγελος εξεγέρθηκε, τον συνέλαβε και τον τύφλωσε.
Ο Αλέξιος Γ’ Άγγελος (που άλλαξε το επώνυμο του σε Κομνηνός για λόγους… γοήτρου, τρομάρα του) είδε την απόλυτη αποσύνθεση της αυτοκρατορίας υπό το ανάξι σκήπτρο του. Εξήντλησε το ήδη αδύναμο κρατικό βαλάντιο, ενώ για να ανταποκριθεί στους χρηματικούς εκβιασμούς του Γερμανού αυτοκράτορος Ερρίκου ΣΤ’ λεηλάτησε τα σκεύη των εκκλησιών και επέβαλε σκληρούς φόρους. Η Μικρά Ασία ήταν έρμαιο των Σελτζούκων Τούρκων και η Βαλκανική των Βλάχων, των Βουλγάρων και των Ούγγρων. Περιφερειακοί Ρωμαίοι άρχοντες, από τη νότιο Ελλάδα μέχρι τη δυτική Μικρά Ασία και τον Πόντο κήρυσσαν την ανεξαρτησία τους, συχνά με τη βοήθεια ξένων στρατευμάτων που λεηλατούσαν τα πάντα στο διάβα τους. Ο στόλος καταργήθηκε τελείως για λόγους… οικονομίας.
Εν τω μεταξύ ο γιος του φυλακισμένου Ισαακίου, Αλέξιος, απέδρασε από την φυλακή και πήγε στην Ευρώπη για να ζητήσει βοήθεια. Εκεί, το 1202 εξέτρεψε την Δ’ Σταυροφορία, υποσχόμενος αμύθητα πλούτη, στρατιωτική στήριξη και ένωση των Εκκλησιών εάν οι μαχητές της των παλλινόρθωναν στο θρόνο του. Το 1203 ο βενετικός στόλος αποβίβασε τους Σταυροφόρους στην Κωνσταντινούπολη. Οι πρώτες έφοδοι αποκρούστηκαν και ο Αλέξιος Γ’ οδήγησε τον στρατό του έξω από τα τείχη για να τους διώξει οριστικά. Πριν όμως γίνει η οποαιδήποτε συμπλοκή, ο αυτοκράτωρ δείλιασε και υποχώρησε ξανά μέσα στα τείχη. Στρατός και λαός εξαγριώθηκαν, έτσι λοιπόν ο Αλέξιος Γ’ πήρε την οικογένεια του και το κρατικό θησαυροφυλάκιο και διέφυγαν από την πολιορκημένη Βασιλεύουσα.
Οι Σταυροφόροι έβγαλαν τον Ισαάκιο από τη φυλακή και ο γιος του στέφθηκε Αλέξιος Δ’. Μόνο μέλημα του ήταν η εξεύρεση των τεραστίων ποσών που είχε υποσχεθεί στους σταυροφόρους. Η Πόλη έπεσε σε χάος, ενώ οι φόροι τον κατέστησαν πολύ αντιδημοφιλή. Τελικά τον Φεβρουάριο του 1204 ανατράπηκε από τον Αλέξιο Δούκα Μούρτζουφλο, ο οποίος επέλεξε την οδό της ρήξεως με τους Λατίνους.
Η ζημιά όμως είχε γίνει. Σύντομα η Βασιλεύουσα θα έπεφτε στα χέρια των εισβολέων…
