Το κείμενο αυτό είναι το πρώτο μίας σειράς άρθρων που στόχο έχουν να αναλύσουν την παρακμή του θρησκευτικού φαινομένου στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ και να εξετάσουν τυχόν συμβολή της υποχώρησης της παραδοσιακής θρησκευτικότητας με την πολύπλευρη κρίση που διέρχεται ο δυτικός πολιτισμός.
Η μακρά πορεία απομάγευσης της Δύσης
Η ανατολή του σύγχρονου κόσμου, της λεγόμενης νεωτερικής φάσης του δυτικού πολιτισμού, συνοδεύτηκε από πολλές και σφοδρές εσωτερικές συγκρούσεις, βάσει των αλλαγών στην σκέψη, τα ήθη και την κοινωνική οργάνωση και πρακτική. Όλες οι αντιλήψεις, οι κοινωνικές συμβάσεις και οι ανθρώπινες σχέσεις τέθηκαν υπό εξέταση και αμφισβήτηση. Όταν δε παλαιά και νέα σκέψη συνεκρούοντο, τότε ο επαναστατικός ζήλος της αλλαγής και τα αντιδραστικά αντανακλαστικά της συντήρησης προκαλούσαν βίαιες αναφλέξεις. Από τις ισχυρότερες και κεντρικότερες αξίες του παλαιού κόσμου, που προκάλεσε τεράστια πάθη και υπήρξε σοβαρό ανάχωμα σε πολλές νεωτερικές προσπάθειες, υπήρξε η θρησκεία.
Η επικρατούσα θρησκεία του δυτικού πολιτισμού, ο Χριστιανισμός, έπαιξε για πολλούς αιώνες κεντρικό ρόλο στην ανάπτυξη και διαμόρφωση του, τη συγκρότηση των κοινωνιών και των θεσμών του, τη διάπλαση του συστήματος ηθικής, αξιών και ιδεών του.
Ιδίως η Καθολική Εκκλησία, με την τεράστια ιστορία και επιρροή της στην ευρωπαϊκή πολιτική, συγκέντρωσε σφοδρά πυρά από τους Διαφωτιστές και τους γενικώς υπερμάχους της φιλοσοφικής ανανέωσης και της κοινωνικής μεταβολής. Οι διανοητές της νέας εποχής όχι μόνο επιτέθηκαν στην πίστη ως διανοητική κατάσταση αβάσιμη, κενή και αφελή, αλλά και στην κοινωνική θέση της Εκκλησίας. Η ιστορική της πορεία ως υποστηρικτή της μοναρχίας, η ζηλότυπη διεκδίκηση της αυθεντίας και του μονοπωλίου όχι μόνο της θεολογικής ορθοδοξίας αλλά και της παιδείας ή της φιλοσοφίας, η διαφθορά και η εξουσιομανία της, η υπερεπέκταση της από θρησκευτικό σώμα σε πολιτική δύναμη (χαρακτηριστικά που παλαιότερα είχαν εμπνεύσει και την Λουθηρανή Μεταρρύθμιση, που με τη σειρά της υπήρξε έμμεσος και ακούσιος πρόγονος της νεωτερικότητας) έγιναν αντικείμενα σφοδρής στηλίτευσης. Μετά τους διαφωτιστές τη σκυτάλη πήραν οι κομουνιστές, εμπνεόμενοι από την ανηλεή κριτική του Μαρξ στο θρησκευτικό φαινόμενο ως εργαλείου καταπράυνσης της λαϊκής αγανάκτησης και συνεπώς αδρανοποίησης όποιας επαναστατικής δυναμικής.
Από την άλλη οι επιστημονικές ανακαλύψεις άλλαξαν ριζικά την αντίληψη του ανθρώπου για τον κόσμο. Δεν έθιξαν μεν τον θρησκευτικό πυρήνα (που είναι άλλωστε πέραν του πεδίου έρευνας και λόγου της επιστήμης), επειδή όμως η θρησκεία είχε υπερεπεκταθεί σε ξένα πεδία και στα πεδία αυτά πλέον αποδεικνυόταν ανεπαρκής και ξεπερασμένη, η ραγδαία αλλαγή στη γνώση (βιολογική εξέλιξη, ηλικία της Γης κ.α.) κλόνισαν την αυθεντία της και την πίστη σε αυτήν. Η «απομάγευση» του κόσμου, η πρωτοφανής για την ανθρώπινη ιστορία κατακλυσμός γνώσης και κατανόησης για το σύμπαν έκανε τις συμβολικές παραδόσεις και τις διδακτικές θρησκευτικές ιστορίες να μοιάζουν ξεπερασμένες και άχρηστες. Στον κλονισμό αυτό συνέβαλε και η σπασμωδική αντιεπιστημονική αντίδραση πολλών θρησκευτικών κύκλων, ιδίως προτεσταντικών ομάδων στις ΗΠΑ.
Μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και την πτώση των τελευταίων παραδοσιακών χριστιανικών αυτοκρατοριών (Γερμανία, Ρωσία, Αυστο-Ουγγαρία) η θέση της θρησκείας υποβαθμίστηκε περεταίρω. Ο φιλελεύθερος ατομισμός αναπτύχθηκε ακόμη περισσότερο. Το γυναικείο κίνημα από την άλλη, στην προσπάθεια του για αλλαγή στη θέση των φύλων, ήρθε σε σύγκρουση με την Εκκλησία απορρίπτοντας τις θέσεις της για το γάμο και τη σεξουαλικότητα. Στο Μεσοπόλεμο φάνηκε η εδραίωση ολοκληρωτικών ιδεολογιών όπως ο κομουνισμός και ο ναζισμός-φασισμός. Η ΕΣΣΔ εξαπέλυσε απηνείς διωγμούς κατά της Ορθόδοξης Εκκλησίας και των λοιπών θρησκευμάτων. Ο ναζισμός από την άλλη, παρ’ ότι επιφανειακά φιλικός προς το χριστιανισμό (τουλάχιστον τον Προτεσταντικό), λόγω της ολοκληρωτικής φύσης του και της απαίτησης για αυθεντία του κόμματος επί παντός επιστητού και για τυφλή αφοσίωση σε αυτόν, το κράτος και τη φυλή, δεν μπορούσε να συνυπάρξει με μία θρησκεία που επίσης αξίωνε ολοκληρωτική παράδοση του ανθρώπου στο Χριστό και τη Νύφη του (την Εκκλησία). Η εβραϊκή προέλευση του τον καθιστούσε ύποπτο, κάτι που οδήγησε σε απόπειρες «κάθαρσης» του ούτως ώστε να συμβιβάζεται με τον σκληροπυρηνικό φυλετισμό και μπρουταλισμό των ναζιστών. Τα ανώτερα κλιμάκια απεργάζονταν σχέδια για την σταδιακή εκρίζωση του χριστιανισμού μετά τον πόλεμο, προωθώντας την άθρησκη «λατρεία» της φυλής και νεοπαγανιστική ηθική και τελετουργία.
Μετά τον πόλεμο και την πόλωση μεταξύ του Δυτικού (ΗΠΑ-αστικό οικονομικόπολιτικό σύστημα) και του Ανατολικού Μπλοκ (ΕΣΣΔ-υπαρκτός σοσιαλισμός), η θρησκεία έγινε σημείο αντιπαράθεσης ανάμεσα στα δύο ανταγωνιστικά στρατόπεδα. Οι λαϊκές δημοκρατίες επέβαλαν στις χριστιανικές εκκλησίες καθεστώς σοβαρών περιορισμών και διωγμών, έως πλήρους απαγόρευσης (Αλβανία). Οι ΗΠΑ από την άλλη, χώρα πολύ πιο θρησκευόμενη από ότι οι δυτικοευρωπαϊκοί σύμμαχοι της, αυτοπαρουσιάστηκε ως πρόμαχος του χριστιανικού πολιτισμού κατά του αθέου μαρξισμού. Για πολλούς πιστούς Αμερικανούς, που επί αιώνες έβλεπαν την χώρα τους ως πρότυπο χριστιανικού έθνους με ιδιαίτερη θέση στα σχέδια της Θείας Προνοίας, η Σοβιετική Ένωση και οι δορυφόροι της ήταν η επαλήθευση της βιβλικής εσχατολογίας, τα σατανικά έθνη Γωγ και Μαγώγ που απειλούν με αφανισμό το λαό του Θεού.
Ταυτόχρονα όμως στο δυτικό κόσμο έλαβαν χώρα κατακλυσμιαίες κοινωνικές και αξιακές αλλαγές, που έμελλε να κλονίσουν τα θεμέλια της χριστιανοσύνης. Δύο παγκόσμιοι πόλεμοι είχαν αφήσει τις ευρωπαϊκές κοινωνίες εξαντλημένες και τις παραδοσιακές τους δομές διαλυμένες. Από την άλλη νέα κινήματα, όπως της μουσικής ροκ εν ρολλ του 1950 και της αμφισβήτησης του 1960 οδήγησαν στην ενεργοποίηση της νεολαίας και την εξέγερση της απέναντι στο κοινωνικό και πολιτικό κατεστημένο, του οποίου η εκκλησία ήταν μέρος. Η υλιστική αντίληψη του σοσιαλισμού, ο υπαρξισμός, ο ηδονισμός των χίπις και η εκρηκτική σεξουαλική επανάσταση, που μέσα από επιστημονικές εξελίξεις (αντισυλληπτικό χάπι) και αλλαγές νοοτροπίας (περί προγαμιαίου σεξ, αμβλώσεων) χτύπησαν σφοδρά την πίστη και τη χριστιανική ηθική. Η διακοπή της μεταλαμπάδευσης της θρησκείας από γενιά σε γενιά, η παρακμή της οικογένειας και ανακατατάξεις στις σχέσεις των φύλων (φεμινισμός δεύτερης γενεάς), ο ολοένα και πιο υλιστικός-καταναλωτικός τρόπος ζωής, νέα ήθη που εξυμνούσαν και απελευθέρωναν ό,τι η Εκκλησία περιόριζε για αιώνες, συμπλήρωναν το μωσαϊκό της αποχριστιανοποίησης της Ευρώπης. Στις ΗΠΑ λόγω ιδιαιτέρων ιστορικών συνθηκών (φιλόθρησκο πνεύμα του Αμερικανικού Διαφωτισμού, απουσία μνήμης εκκλησιαστικού δεσποτισμού, κοινωνία άθικτη από την καταστροφή των παγκοσμίων πολέμων) ο χριστιανισμός υπέστη πιο αργή φθορά, σε σημείο που ακόμη και σήμερα παραμένει ακμαίος και σημαντικός συγκριτικά με τη δυτική Ευρώπη. Την ηθική αλλαγή που υπονομεύει την πολιτιστική επιρροή και κοινωνική διείσδυση του χριστιανισμού σήμερα επιτελεί το κίνημα των δικαιωμάτων των ομοφυλοφίλων, οι μετανεωτερικές θεωρίες περί φύλου και σεξουαλικότητας και το κίνημα του Νέου Αθεϊσμού. Αν και στην Ανατολική Ευρώπη υπήρξε αναβίωση της θρησκείας μετά την πτώση του κομουνισμού (Ορθοδοξία σε Ρωσία και Βαλκάνια, Καθολικισμός στη Βαλτική και την κεντρική Ευρώπη), στη Δύση ο χριστιανισμός είναι εξαιρετικά αδύναμος και κατά πολλούς πνέει τα λοίσθια.
Παρατηρήσεις στην τρέχουσα κατάσταση
Το μέλλον της θρησκείας και του χριστιανισμού στη Δύση δεν μπορεί να διαγραφεί με ακρίβεια. Στη Γαλλία, τις Κάτω Χώρες και αλλού πολλαπλασιάζονται (ιδίως στην ύπαιθρο) οι εγκαταλελειμμένες εκκλησίες, που είτε αλλάζουν χρήση, μετατρεπόμενες σε καταστήματα ή μουσουλμανικά τεμένη, ή σαπίζουν άδειες, μισογκρεμισμένες και θλιβερές. Η υπάρχουσα παρακμή συμπίπτει από την άλλη με διάφορα κινήματα ανανέωσης και αναγέννησης σε διάφορες χώρες, καθώς Εκκλησίες και κοινότητες πιστών μετασχηματίζονται υπό την επίδραση της κοινωνικής κρίσης και αλλαγής. Ταυτόχρονα οι εξελίξεις σε άλλες κοινωνίες, με τη ραγδαία άνοδο του Ισλάμ (που πλέον μεταλαμπαδεύεται στην Ευρώπη), τον αργό αλλά σταθερό εκχριστιανισμό της Κίνας και τη σταθερή αύξηση των χριστιανικών πληθυσμών σε Αφρική και Ασία, έχουν πλέον καταστήσει ξεπερασμένες παλαιότερες θεωρίες περί εκκοσμίκευσης, εκσυγχρονισμού και του νομοτελειακού τέλους της θρησκείας. Από ολοένα και περισσοτέρους κοινωνιολόγους γίνεται λόγος για αποεκκοσμίκευση του κόσμου, απλώς αυτή τη φορά η Δύση βρίσκεται στην ουρά και όχι στην κορυφή των εξελίξεων.
Η εκκοσμίκευση των δυτικών κοινωνιών έφερε ραγδαίες αλλαγές σε όλους τους τομείς της ζωής: στην οικογένεια και τις σχέσεις των φύλων, τη σεξουαλικότητα, τη γεννητικότητα, τον τρόπο ζωής και κοινωνικής οργάνωσης κ.α. Οι οπαδοί της επιχαίρουν για την υποχώρηση αρχαίων, καταπιεστικών και αλόγων δοξασιών χάριν της προόδου και απελευθέρωσης του ανθρώπου. Οι προσδοκίες των Διαφωτιστών για την ώρα που η θρησκεία θα έπαυε να ορίζει τον κόσμο ήταν πολύ μεγάλες.
Το πρόβλημα είναι πως ο δυτικός πολιτισμός δεν δείχνει να βρίσκεται ενώπιον καμίας χρυσής εποχής. Στις νέες συνθήκες που έχουν διαμορφωθεί, οι κοινωνίες της Ευρώπης και της Βορείου Αμερικής βρίσκονται σε έντονη κρίση. Η αστάθεια και τα εντεινόμενα προβλήματα των γάμων και των οικογενειών, η ραγδαία πτώση της γεννητικότητας και η συνακόλουθη γήρανση, η επιδημία των ψυχολογικών προβλημάτων, ο ατομικισμός και η διάλυση του πλέγματος κοινοτικής ζωής και αλληλεγγύης, συνοδεύουν τρέχοντα θέματα όπως η οικονομική κρίση και η υποβάθμιση του Δυτικού κόσμου στο παγκόσμιο ισοζύγιο ισχύος, σε ένα μοτίβο που ολοένα και περισσότερο χαρακτηρίζεται ως σοβαρή παρακμή του Δυτικού πολιτισμού. Η κρίση αυτή προέρχεται σχεδόν εξ ολοκλήρου από το εσωτερικό, από την απορρύθμιση της κοινωνίας και την ανάπτυξη στρεβλώσεων που διασαλεύουν την κοινωνική συνοχή και ευρωστία.
Φυσικά τα αίτια αυτής της δύσκολης περίστασης είναι πολυποίκιλα και δε χωρούν γενικεύσεις και υπεραπλουστευτικές απαντήσεις. Καθώς όμως πολλοί προβληματικοί τομείς της κοινωνίας είναι οι ίδιοι που απορρυθμίστηκαν και μετασχηματίστηκαν ριζικά ένεκα της εκκοσμίκευσης και της υποχώρησης των χριστιανικών ηθικών αξιών και της χριστιανικής εκκλησιαστικής ζωής, ανακύπτει το ερώτημα εάν υπάρχει κάποια σύνδεση μεταξύ της πολύπλευρης κοινωνικής κρίσης των δυτικών κοινωνιών και της αποχριστιανοποίησης τους.
Μάριος Νοβακόπουλος
διεθνολόγος
Ο Auguste Comte και η θρησκεία χωρίς Θεό
Μάριος Νοβακόπουλος
διεθνολόγος
