Το σοκ του Βρετανικού δημοψηφίσματος επιταχύνει την άνοδο πολιτικών και κοινωνικών δυνάμεων που όχι απλά δρουν διαλυτικά για το πανευρωπαϊκό εγχείρημα, αλλά φέρνουν στην επιφάνεια ξεθωριασμένες όψεις της Γηραιάς Ηπείρου.
Η ΕΕ σε κρίση, η Ευρώπη σε αγωνία
Η βρετανική ψήφος της 23ης Ιουνίου συντάραξε σα σεισμός την ευρωπαϊκή ήπειρο. Για πρώτη φορά από τότε που ξεκίνησε το project της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, από την ΕΚΑΧ στην ΕΟΚ και στη σημερινή Ένωση, ποτέ κανένα κράτος δεν είχε αποχωρήσει. Η επερχόμενη αποχώρηση του Ηνωμένου Βασιλείου ήρθε να συντρίψει την επικρατούσα λογική, πως η πορεία προς την ολοένα στενότερη ενοποίηση των ευρωπαϊκών χωρών ήταν αυτονόητη και αναπόφευκτη, η φυσική θα έλεγε κανείς πορεία της ιστορίας. Η αναταραχή για το μέλλον της οικονομίας και του κοινού εμπορίου, των πολιτικών σχέσεων και της ισορροπίας δυνάμεων είναι πρωτοφανής.
Η εξέλιξη αυτή έδωσε ορμή στις ήδη πολλές και ισχυροποιούμενες φωνές που καλούν για τη δραστική μεταρρύθμιση ή διάλυση της ένωσης. Όλοι οι ευρωσκεπτικιστές και εθνικιστές πιέζουν για τη διενέργεια δημοψηφισμάτων. Στην Τσεχία ο πρόεδρος κάλεσε για δημοψήφισμα σχετικά με την παραμονή της χώρας σε ΕΕ και ΝΑΤΟ, αν και για την ώρα η κυβέρνηση απέκλεισε τέτοιο σενάριο. Στην Ουγγαρία η κυβέρνηση Όρμπαν ετοιμάζει δημοψήφισμα πάνω στην υποχρεωτική κατανομή προσφύγων στα κράτη-μέλη που προωθεί η Ένωση, προσπαθώντας να την αποφύγει. Σαν να μην έφταναν όλα αυτά, κυριολεκτικά από το πουθενά ήρθε ηακύρωση των προεδρικών εκλογών της Αυστρίας από το ανώτατο δικαστήριο της χώρας και η προκήρυξη νέων, με τον οριακά ισοδύναμο σε δημοφιλία εθνικιστή υποψήφιο να έχει άλλη μία ευκαιρία να πάρει την εξουσία. Υπάρχει βέβαια και η Σκωτία που ανακινεί θέμα νέου δημοψηφίσματος και ανεξαρτητοποίησης. Η ανησυχία για το μέλλον της Ένωσης ποτέ δεν υπήρξε μεγαλύτερη.
Οι ευρωπαϊκές κοινωνίες δείχνουν σοβαρά σημάδια κόπωσης, απογοήτευσης και έλλειψης κοινωνικής συνοχής. Πολιτικές και οικονομικές σταθερές δεκαετιών κατέρρευσαν μέσα σε λίγα χρόνια κάτω από την κρίση που σάρωσε την ήπειρο. Η συνεχιζόμενη οικονομική δυσπραγία ή στασιμότητα, η εργασιακή ανασφάλεια και το συρρικνούμενο κοινωνικό κράτος, θύμα της λιτότητας αλλά και των δικών του αδυναμιών, έχουν αφήσει μεγάλα τμήματα της μεσαίας και της χαμηλότερης τάξης σε παράλυση, χωρίς δουλειά, με χαμηλούς μισθούς, σοβαρά προβλήματα χρεών και κάλυψης οικογενειακών αναγκών, και χωρίς ελπίδα για το μέλλον. Ταυτοχρόνως η κρίση της πολυπολιτισμικότητας με τη διόγκωση των αρνητικών πτυχών της, η ισλαμική τρομοκρατία και η συνέχιση της μαζικής μετανάστευσης, ιδίως από το μουσουλμανικό κόσμο αποτελούν σοβαρό πρόβλημα για όλο και περισσότερες κοινωνίες της δυτικής και βορείου Ευρώπης. Ολόκληρες περιοχές της Ευρώπης αλλάζουν εθνογραφική και θρησκευτική φυσιογνωμία, ενώ εάν συνυπολογίσουμε τη διαρκή ανθρώπινη εισροή και τη διαφορά γονιμότητας γηγενών και επηλύδων, η δημογραφική αλλοίωση εξελίσσεται σε αντικατάσταση. Μαζί με αυτά η αύξηση της εγκληματικότητας και η εμμονή του πολιτικού κατεστημένου (δεσμίου της πολιτικής ορθότητας) στα ανοικτά σύνορα και τις φιλομεταναστευτικές πολιτικές, προκαλεί την αγανάκτηση πολλών γηγενών Ευρωπαίων.
Το προφίλ των αντιδραστικών
Την κοινωνική πόλωση αλλά και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του κινήματος της αμφισβήτησης και της αντίδρασης που αγκαλιάζει την Ευρώπη δείχνουν τα αποτελέσματα του βρετανικού δημοψηφίσματος. Πέραν της γεωγραφικής κατανομής (Αγγλία και Ουαλία υπέρ εξόδου, Σκωτία και Βόρειος Ιρλανδία υπέρ παραμονής), τα ποιοτικά χαρακτηριστικά της ψήφου έχουν τεράστιο ενδιαφέρον.
Όπως και στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, η κριτική στην Ευρωπαϊκή Ένωση και η αντίδραση στις πολιτικές οικονομικής, κοινωνικής και θεσμικής ολοκλήρωσης προήλθε σε μεγαλύτερο βαθμό από δεξιά, συντηρητικά στοιχεία. Το 57% των ψηφοφόρων των Συντηρητικών και το 96% του Κόμματος Ανεξαρτησίας ψήφισε για την έξοδο, έναντι μόνο 37% των Εργατικών και 30% των Φιλελευθέρων. Την έξοδο υποστήριξαν σε μεγάλο βαθμό άνθρωποι που έβλεπαν αρνητικά την παγκοσμιοποίηση, τον κοινωνικό φιλελευθερισμό, το φεμινισμό, το οικολογικό κίνημα και τον πολυπολιτισμό (ιδέες που γενικά προάγει η ΕΕ και η ευρωπαϊστική παράταξη σε κάθε χώρα). Ήταν κυρίως άνθρωποι χαμηλότερης οικονομικής στάθμης ή άνεργοι.
Λευκές νοσταλγίες
Τι ήταν λοιπόν αυτοί οι άνθρωποι; Είναι αυτό που ο Νίκος Μαραντζίδης έγραψε στις 27 Μαρτίου στην Καθημερινή, οι «Λευκοί ψηφοφόροι σε κρίση πανικού». Ο κ. Μαραντζίδης άσκησε δριμεία κριτική στα εργατικά και μικροαστικά στρώματα της Ευρώπης διότι, λόγω της απαισιοδοξίας, του φόβου και της αγανάκτησης τους ψηφίζουν λαϊκιστές όπως η Λεπέν και οι Ποδέμος στην Ευρώπη ή ο Σάντερς και ο Τραμπ στις ΗΠΑ, ενώ επαινεί τους μαύρους και ισπανόφωνους ψηφοφόρους των τελευταίων επειδή προτιμούν Χίλαρι. Η συμπεριφορά λοιπόν των Λευκών μικρομεσαίων αποτελεί «πυριτιδαποθήκη για το δυτικό πολιτισμό». Διασκεδαστική διαπίστωση, αν σκεφτεί κανείς ότι οι Λευκοί Ευρωπαίοι έφτιαξαν και ανέπτυξαν το Δυτικό πολιτισμό, όπως και ότι οι φόβοι τους (πολιτική αποξένωση, απώλεια ταυτότητας, χειρότερο μέλλον, πληθυσμιακές μεταβολές) είναι τουλάχιστον λογικοί, αν όχι βάσιμοι. Ιδίως στις ΗΠΑ η δημογραφική ανατροπή και η μετάπτωση από πλειοψηφία σε φθίνουσα μειονότητα (η οποία αντιμετωπίζει όλο και περισσότερο οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα όπως αυτοκτονίες) βρίσκονται στο άμεσο μέλλον των Λευκών. Πράγματι, το «TakeourCountryBack» των Βρετανών υποστηρικτών της εξόδου θυμίζει έντονα το «MakeAmericaGreatAgain» από την απέναντι όχθη του Ατλαντικού.
Γιατί; Διότι υπάρχει αναφορά σε πρότερη κατάσταση. Την εποχή που τα ευρωπαϊκά έθνη είχαν εξουσία και ελευθερία χωρίς τους περιορισμούς της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Όταν δεν υπήρχε πολυπολιτισμός και κυριαρχούσε η εθνική και θρησκευτική ομοιογένεια. Την απογοήτευση και το θυμό τροφοδοτούν και τα άλλα προβλήματα της σύγχρονης εποχής, άσχετα με την ΕΕ: η διάλυση της οικογένειας και της κοινότητας, η αποξένωση, η υπογεννητικότητα, η πνευματική ξηρασία, όλα αυτά δηλαδή που συνθέτουν την πολιτιστική και ηθική κρίση του δυτικού πολιτισμού. Όλο αυτό δημιουργεί ένα κύμα αντίδρασης, το οποίο παρ’ ότι έχει τη δική του φυσιογνωμία και ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, κηρύττει την επαναφορά στοιχείων που χαρακτήριζαν τη Γηραιά Ήπειρο στις, όπως θεωρούν αυτοί, «παλιές καλές εποχές».
Τα τέσσερα μέτωπα
- Πυλώνας της ευρωσκεπτικιστικής αντίδρασης είναι το κυρίαρχο και ανεξάρτητο έθνος-κράτος. Νέο ζητούμενο είναι η χειραφέτηση της κρατικής δομής και εξουσίας από τα υπερεθνικά κέντρα, μία χώρα και μία κυβέρνηση που με τις λιγότερες δυνατές εξωτερικές παρεμβάσεις θα δρουν αυτοβούλως. Η εκχώρηση όλο και περισσοτέρων εξουσιών στη γραφειοκρατία των Βρυξελλών με την αμφισβητούμενη δημοκρατική νομιμοποίηση είναι μόνιμη πηγή δυσαρέσκειας. Αντί, ιδίως με τις ανάγκες του συγχρόνου κόσμου αλλά και τις δυνατότητες που δίνει η τεχνολογία, όλο και περισσότερα ζητήματα που αφορούν την καθημερινή ζωή να αποφασίζονται σε ολοένα και χαμηλότερο επίπεδο, ανατίθενται σε δομές που μοιάζουν μακρινές, ξένες και απρόσιτες. Η υπαγόρευση κανόνων από εξωτερικά κέντρα εκλαμβάνεται ως προσβλητική για την εθνική κυριαρχία.
- Δεύτερον τονίζεται η αναζωογόνηση και προάσπιση της εθνικής ταυτότητας και συνείδησης, σε σύγκρουση τόσο με τον πολυπολιτισμό όσο και με την πανευρωπαϊκή «μεταεθνικότητα».Είναι η επαναφορά της παραδοσιακής ιδέας του έθνους, ως ομάδα ανθρώπων με κοινή καταγωγή, θρησκεία, γλώσσα, ήθη και έθιμα. Οι θεωρίες του «παγκοσμίου χωριού» και της αρμονικής συνύπαρξης των λαών αποδείχθηκαν πολύ προβληματικές στην πράξη και οι αντιδραστικοί τις απορρίπτουν ως επικίνδυνες. Στην ευρωπαϊκή ενοποίηση και τη μαζική μετανάστευση βλέπουν τον κίνδυνο να ξεθωριάσει ο εθνικός πολιτισμός και τα ιδιαίτερα ηθικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά, να φύγει ο έλεγχος της χώρας από τα χέρια τους, να γίνουν «ξένοι ‘(ή μειονότητα) στην πατρίδα τους» όπως συχνά επαναλαμβάνουν.
- Ένα μάλλον απρόσμενο, τρίτο στοιχείο της αντίδρασης, είναι η κλήση για αποκέντρωση της εξουσίας. Αυτό βέβαια αναφέρθηκε στην πρώτη παράγραφο, όμως το ενδιαφέρον είναι ότι η τάση συνεχίζεται και στο εσωτερικό των κρατών. Τα διάφορα κινήματα αυτονομίας ή απόσχισης μεσουρανούν, με ολοένα και περισσότερες κοινότητες, περιφέρειες και μειονοτικές ομάδες να ζητούν δικαιώματα αυτοκυβέρνησης ή και πλήρους αυτοδιάθεσης, από τη Σκωτία και τη Φλάνδρα μέχρι την Καταλονία και τη Βενετία. Αυτό δείχνει την ανάπτυξη νέων μορφών εθνικισμού, αλλά και την αναβίωση της μακραίωνης παράδοσης αυτοδιοίκησης και αποκέντρωσης που χαρακτήριζε την Ευρώπη μέχρι το 19ο αιώνα, με διάφορες περιοχές ή κοινωνικές ομάδες (συντεχνίες, Εκκλησία κ.α.) να απολαμβάνουν εσωτερική αυτοδιοίκηση, διακριτά νομικά συστήματα κ.α.
- Τέλος έρχεται ο παράγων θρησκεία. Παρ’ ότι η Ανατολική Ευρώπη μετά τον Ψυχρό Πόλεμο πέρασε (όπως πολλές περιοχές του κόσμου) μία διαδικασία επανιεροποίησης, στη Δύση ο αποχριστιανισμός που ξεκίνησε μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο συνεχίζεται γοργά. Τα κοσμικά ήθη κυριαρχούν και το πνευματικό κενό αργά αλλά σταθερά γεμίζει το Ισλάμ, μέσω μετανάστευσης αλλά και προσηλυτισμών. Η προάσπιση όμως των χριστιανικών κοινωνικών αξιών και του χριστιανικού πολιτισμού της Ευρώπης είναι μέρος της ατζέντας των περισσοτέρων αντιδραστικών δυνάμεων, που είναι συνήθως κοινωνικώς συντηρητικά. Η χριστιανική επιρροή φάνηκε στις απρόσμενα μαζικές διαδηλώσεις στη Γαλλία κατά του γάμου και των υιοθεσιών ομοφυλοφίλων, τις αναφορές του πρωθυπουργού Όρμπαν για την Ευρώπη «του χριστιανισμού και όχι του Ισλάμ» και τα οργισμένα διαβήματα της Πολωνίας όταν δέχεται από τις Βρυξέλλες συστάσεις περί αμβλώσεων. Η ΕΕ εμφανίζεται ως η υπέρμαχος της εκκοσμίκευσης, της θρησκευτικής ουδετερότητας και της διευκόλυνσης της μουσουλμανικής εισροής, συνεπώς παρουσιάζεται ως απειλή για την παραδοσιακή πίστη της Ευρώπης, που νοείται ως κομβικό στοιχείο της ταυτότητας της. Γενικά η θρησκευτική πτυχή της αντίδρασης παραμένει δευτερεύουσα και θα χρειαστεί να περάσει αρκετός καιρός για να φανεί αν οι μικρές εστίες χριστιανικής αναβίωσης στη Δύση θα εξελιχθούν σε κάτι ισχυρό και μαζικό. Πάντως η αντίδραση στην κοινωνική φθορά και ακόμη περισσότερο η σύγκρουση με το Ισλάμ μπορούν να δράσουν καταλυτικά σε μία τέτοια κατεύθυνση.
Φόβοι και ελπίδες
Η διαπάλη του φιλελευθέρου πολιτικού καθεστώτος με τις αντιδραστικές δυνάμεις είναι ακόμη στην αρχή. Όσο τα προβλήματα της Ευρώπης οξύνονται τόσο η σύγκρουση θα οδηγήσει σε πόλωση, σημαντικές πολιτικές ανατροπές και λαϊκές κινητοποιήσεις. Το μέλλον είναι πολύ αβέβαιο. Η ΕΕ επαίρεται ότι έφερε σταθερότητα, ειρήνη, και ευημερία σε μία ήπειρο σπαρασσόμενη από πολέμους. Κατηγορείται τώρα ότι έχει εκφυλιστεί σε μία γραφειοκρατική μηχανή, δυσκίνητη και έρμαιο των ολιγαρχικών ελίτ, που πνίγει τα ευρωπαϊκά έθνη, υπονομεύει τη δημοκρατία και με την ιδεοληπτική πολιτική της θέτει την ιστορική πορεία των Ευρωπαίων σε απειλή. Καυχιέται για τον ορθολογισμό και την τεχνοκρατική αρτιότητα της, κι όμως μαστίζεται από διαφθορά και αλαζονικό ελιτισμό. Από την άλλη οι δυνάμεις της αντίδρασης, ένας ετερόκλητος συρφετός από εθνικιστές, χριστιανούς συντηρητικούς, ακροδεξιούς (φασίστες, alt-rightists, ρατσιστές), παραδοσιακούς δεξιούς, τοπικιστές και πολλούς απλά θυμωμένους και απογοητευμένους ανθρώπους, αγωνίζεται για να επαναφέρει την παλιά τάξη πραγμάτων, με σύνορα, κρατική κυριαρχία, ηθική τάξη και εθνική υπερηφάνεια. Η Παλιά Ευρώπη όμως δεν είχε μόνο αυτά. Είχε γενναίες δόσεις αυταρχισμού και συγκρούσεων, στιγμές αυτοκαταστροφικής παραφροσύνης. Στις τάξεις των αντιδραστικών κυριαρχεί το θυμικό και το συναίσθημα, κάνοντας τους ψηφοφόρους εύκολα θύματα σε λαϊκιστές και δημαγωγούς.
Η πορεία που θα πάρουν τα πράγματα είναι για την ώρα άγνωστη. Η επικράτηση των ευρωπαϊστών μπορεί να φέρει έναν νέο Χρυσό Αιώνα ειρήνης, ανεκτικότητας και ευημερίας, ή να οδηγήσει την Ευρώπη σε μία θλιβερή αποσύνθεση μέσα σε εμφυλίους πολέμους, επαναστάσεις και καταστροφή. Η νίκη, από την άλλη, των εθνικιστών ίσως ανοίξει το δρόμο για μία συνεννόηση ελευθέρων εθνών με σεβασμό στις παραδόσεις που έκαναν την Ευρώπη μεγάλη. Ή να φέρει έναν ακόμη παγκόσμιο πόλεμο και τον πλήρη αφανισμό του δυτικού πολιτισμού. Σε ιδανικές περιπτώσεις, η πολιτική αλληλεπίδραση και ο διάλογος θα φέρουν συναίνεση και μεταρρυθμίσεις στην Ευρωπαϊκή Ένωση, βρίσκοντας μέσες λύσεις που θα ικανοποιούν τις εθνικές ευαισθησίες χωρίς να βάζουν σε κίνδυνο την κοινή ευρωπαϊκή συνεργασία και ειρήνη.
Ο χρόνος θα δείξει.
