Η αναγκαία αποκέντρωση του ελληνικού κράτους

Γράφει ο Μάριος Νοβακόπουλος*

Από το 1830 μέχρι σήμερα το ελληνικό κράτος οικοδομήθηκε πάνω σε αρχές συγκεντρωτικές, με την έννοια ότι η πολιτική και η διακυβέρνηση έγιναν ζητήματα της πρωτεύουσας και των αρχών που έδρευαν σε αυτήν, με περιορισμένη συμμετοχή και δραστηριοποίηση περιφερειακών μορφωμάτων και τοπικών δομών.

Η κατάσταση αυτή δεν έχει προηγούμενο στην εθνική μας παράδοση.  Αντίθετα, είναι εξόχως ξένη προς τον ελληνικό εθισμό διακυβέρνησης.  Από αρχαιοτάτων χρόνων, ύστερα διαμέσου της ρωμαιοβυζαντινής περιόδου και εν τέλει στην τουρκοκρατία, ο ελληνικός κόσμος, ανεξαρτήτως γενικότερου πολιτεύματος, είχε ακμαίους θεσμούς τοπικής οργάνωσης και διακυβέρνησης.  Οι ελληνικές κοινότητες λειτούργησαν αδιάκοπα και με διάφορες μορφές επί αιώνες, εξασφαλίζοντας αυτά τα οποία η κεντρική εξουσία δεν μπορούσε ή δεν ήθελε να παρέχει.  Η εκπαίδευση, η πρόνοια, η διαχείριση τοπικών προβλημάτων και αναγκών ήταν στα χέρια των τοπικών κοινωνιών, μέσω των συνελεύσεων, των συντεχνιών και των προκρίτων τους.

Η παράδοση αυτή διεκόπη βίαια με τη δημιουργία ανεξαρτήτου ελληνικού κράτους.  Φυσικά την επαύριο της απελευθέρωσης η χώρα βρισκόταν σε κατάσταση χάους και οι φυγόκεντρες τοπικιστικές τάσεις ήταν υπερβολικά ισχυρές, κάτι που δικαιολογούσε την άσκηση συγκεντρωτικών πολιτικών ώσπου να επιβληθεί μία κάποια τάξη και να εμπεδωθεί κλίμα ομαλότητας.  Όμως αυτές οι πολιτικές ασκήθηκαν επί μακρόν ως κανονικότητα, ουσιαστικά αφανίζοντας τον αρχαίο κοινοτισμό και τα επωφελή του ήθη (αλληλεγγύη, υπευθυνότητα, ισχυροί τοπικοί δεσμοί, αυτοοργάνωση και παράδοση συλλογικής εργασίας).  Η Βαυαροκρατία επέβαλε ένα δίκτυο περιφερειακής διοίκησης όπου μέχρι και οι δήμαρχοι διορίζονταν από την κεντρική εξουσία.  Πλέον το παντοδύναμο κράτος και δη η πολιτική αριστοκρατία των Αθηνών αναλάμβαναν τα πάντα.  Από εκεί εκπορεύονταν και εφαρμόζονταν όλες οι πολιτικές, από την πλέον κρίσιμη εθνική στρατηγική μέχρι τα απλούστερα θέματα καθημερινότητας.  Ο συγκεντρωτισμός και ο κρατισμός “αναγέννησαν” σε νέα βάση τα παλαιά πελατειακά δίκτυα και σε συνδυασμό με την αντιγραφή ξένων, δυτικοευρωπαϊκών πολιτικών και πολιτειακών δομών συνεισέφερε στη δυσπραγία του νεοελληνικού κράτους (ο αλύτρωτος Ελληνισμός αντίθετα που για δεκαετίες ακόμη αυτοκυβερνάτο βάσει των κοινοτήτων του συνέχιζε να ακμάζει).

Πολλά έχουν αλλάξει έκτοτε.  Πλέον υπάρχουν οργανισμοί τοπικής αυτοδιοίκησης, αιρετά όργανα, περισσότερες αρμοδιότητες σε τοπικούς αξιωματούχους και λιγότερες αρμοδιότητες της κεντρικής εξουσίας.  Όμως παραμένουμε ένα κράτος Αθηνοκεντρικό.  Η αφύσικα πολυπληθής πρωτεύουσά μας είναι το κέντρο του κόσμου και το όριο των ενδιαφερόντων για την πολιτική ελίτ, με ότι αυτό σημαίνει για την εγκατάλειψη της υπαίθρου, την αδιαφορία για σοβαρά κοινωνικά και οικονομικά προβλήματα, την παραμέληση της περιφερειακής αμύνης και ασφαλείας, τη διαρκή δυσχερή κατάσταση των ΟΤΑ.  Ο μαρασμός της ελληνικής επαρχίας ήδη μετρά δεκαετίες.  Χωρίς πολιτική αλλαγή στον τρόπο και τόπο λήψης αποφάσεων δεν μπορεί να υπάρξει βελτίωση.

Είναι αναγκαίο να σπάσει ο σκληρός πυρήνας του συγκεντρωτικού κράτους των Αθηνών.  Πρέπει ολόκληρη η χώρα να αντιμετωπιστεί ως κέντρο ενδιαφέροντος, ως πεδίο οικονομικής ανάπτυξης και κοινωνικής δραστηριοποίησης, με ίση αντιμετώπιση στην κατανομή πόρων, την πάσης φύσεως μέριμνα και την ασφάλεια.  Η Αθήνα είναι μακριά.  Κάθε περιοχή πρέπει να έχει το μέγιστο βαθμό αυτοδυναμίας που της επιτρέπουν οι δυνατότητες της, και μόνο όπου οι ανάγκες (σε κονδύλια, μέσα, συνεννόηση) υπερβαίνουν τις εκ των ενόντων, πρέπει η αρμοδιότητα να μεταφέρεται στο ανώτερο επίπεδο, με τελευταίο την κεντρική κυβέρνηση.

Για τη χειραφέτηση της επαρχίας μπορούν να ληφθούν αρκετά μέτρα.  Ενδεικτικά αναφέρονται οι εξής προτάσεις:

• Μεταφορά της βασικής αρμοδιότητας είσπραξης φόρων από κεντρικό σε περιφερειακό επίπεδο. Φυσικά μεγάλο μέρος της φοροσυλλεκτικής αρμοδιότητας πρέπει να μείνει στο κράτος για την κάλυψη των αναγκών του.  Τμήμα όμως αυτής πρέπει να αποδοθεί στις τοπικές αρχές, κάτι που θα τους δώσει αφ’ ενός οικονομική αυτοτέλεια και αφ’ ετέρου πολιτική αυτονομία, αφού δεν θα εξαρτώνται πλέον από τις διαθέσεις των συντακτών του κρατικού προϋπολογισμού.
• Επέκταση διαδικασιών άμεσης δημοκρατίας σε χαμηλό επίπεδο (χωριό, πόλη, γειτονιά). Σημαντικές αποφάσεις πρέπει να λαμβάνονται όχι μόνο από τα αιρετά συμβούλια, αλλά και από τους ίδιους τους κατοίκους.  Οι λαϊκές συνελεύσεις και τα τοπικά δημοψηφίσματα πρέπει να μπουν στην καθημερινότητα του πολιτικού μας πολιτισμού.
• Συνεργασία τοπικών αρχών με οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών για τη σταδιακή απομάκρυνση αρμοδιοτήτων από τους επισήμους φορείς, στην ίδια την κοινωνία. Ζητήματα προνοίας, φιλανθρωπίας, εκπαίδευσης και δια βίου μάθησης μπορούν, με τον κατάλληλο σχεδιασμό, να γίνουν αντικείμενο διαχείρισης των συλλογικοτήτων των πολιτών, προωθώντας έτσι την κοινωνική χειραφέτηση.
• Αποκέντρωση του συστήματος δημοσίας τάξεως. Οι ανάγκες αστυνόμευσης και φύλαξης κάθε περιοχής είναι πολύ ιδιαίτερες.  Σημαντική θα είναι, πέραν της επανασύστασης της δημοτικής αστυνομίας με διευρυμένα καθήκοντα, η ανάληψη των καθηκόντων δημοσίας τάξεως και ασφαλείας να αποδοθεί στο επίπεδο των περιφερειών, σε τοπικά αστυνομικά σώματα υπό την επίβλεψη της ΕΛ.ΑΣ.
• Αύξηση των ζητημάτων όπου μπορούν να νομοθετούν οι τοπικές αρχές. Για παράδειγμα, περιβαλλοντικές ρυθμίσεις, όροι επενδύσεων, τουριστικοί κανονισμοί και εκπαιδευτικά προγράμματα.
• Δυνατότητα παρέμβασης των περιφερειών στην εθνική νομοθετική διαδικασία, εφ’ όσον συμφωνήσουν πολλές από αυτές, για εισαγωγή ή απόσυρση νόμων που τις αφορούν.

Η συγκεντρωτική αντίληψη του αθηνοκεντρικού κράτους είναι νοσηρή και δημιουργεί μία πολιτική νοοτροπία αδιαφορίας για την υπόλοιπη χώρα, κάτι που λειτουργεί ως τροχοπέδη στην εθνική ανάπτυξη.  Ο συγκεντρωτισμός αποτελεί, ακόμη και για τις χώρες που γεννήθηκε, κατάλοιπο παλαιοτέρων και πολύ διαφορετικών εποχών και πολιτικών αλλαγών, που δεν έχει σχέση με τις σύγχρονες πολιτικές ανάγκες της χώρας.  Αν θέλουμε να σταματήσει ο φαύλος κύκλος της κακοδαιμονίας, ένα από τα πρώτα μελήματα μας πρέπει να είναι η ουσιαστική, ριζοσπαστική αποκέντρωση.

*φοιτητής διεθνών, ευρωπαϊκών και περιφερειακών σπουδών (mnovakopoulos.blogspot.gr)

ΠΡΩΤΗ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ:  ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ 9-3-2016