Άρθρο του Jonathan Pageau για το Orthodox Arts Journal
Μετάφραση: Μάριος Νοβακόπουλος, διεθνολόγος
Σημείωμα του Μεταφραστή
Ο Jonatahn Pageau (του οποίου το έργο έχουμε εκθέσει ήδη στις Cognosco Προτάσεις) είναι Γαλλοκαναδός Ορθόδοξος αγιογράφος, γλύπτης και διανοητής, του οποίου οι αναζητήσεις περιστρέφονται γύρω από τον συμβολισμό, την ανάλυση αφηγημάτων και μηνυμάτων στην τέχνη και την αποκρυπτογράφηση της ποπ κουλτούρας με μια παραδοσιακή ματιά. Με προβοκατόρικους τίτλους όπως «τον περισσότερο καιρό η Γη είναι όντως επίπεδη», «επίθεση στην Κοπερνίκειο Επανάσταση» και «Πεντηκοστή για την Αποκάλυψη των Ζόμπι», ο Pageau προσπαθεί να ανασυστήσει το προνεωτερικό και βιβλικό κοσμοείδωλο, με τρόπο εύληπτο και χρήσιμο για τον σύγχρονο άνθρωπο. Σε αυτό το κείμενο ο συγγραφέας διασώζει ένα πανίσχυρο και αρχαίο σύμβολο από την απαξίωση του ξερού, αψύχου σκεπτικισμού: τον δράκοντα.
* * *
Το να εξηγείς την εικόνα του Αγίου Γεωργίου που σκοτώνει τον δράκο σε ένα παιδί 4 χρόνων είναι μία συναρπαστική εμπειρία. Να την εξηγείς από την άλλη σε ένα 10χρονο είναι σκέτο βάσανο – «Ναι, αλλά δεν υπάρχουν δράκοι, έτσι δεν είναι;»
Υπάρχουν;
Όταν κάποιος σου λέει πως δεν υπάρχουν δράκοι ή ότι δεν υπάρχουν τέρατα, τι είναι αυτό που εννοεί στην πραγματικότητα; Όταν ατενίζουμε την εικόνα του Αγίου Γεωργίου, η οποία είναι από τις πιο αυθόρμητα απολαυστικές να κοιτάζει κανείς, αποκαλύπτεται μία αλήθεια τόσο βαθιά που παρότι «δεν υπάρχουν δράκοι», παραμένει μία από τις πιο δημοφιλείς εικόνες και ο Άγιος Γεώργιος από τους πιο δημοφιλείς αγίους.
Όταν λέμε πως «δεν υπάρχουν δράκοι», συνήθως αυτό που εννοούμε με τον όρο «υπάρχουν» είναι κάποιο είδος μετρησίμων, αναπαραγωγίμων φαινομένων. Ο «δράκος» λοιπόν γίνεται ένα ζωολογικό είδος, όπως ο σκύλος ή η γάτα που μπορεί να διαιρεθεί σε υποδείδη, να διασταυρωθεί και να τροποποιηθεί γενετικά. Αλλά το να πιστεύει κανείς ότι τέτοιες μετρήσιμες κατηγορίες στον κόσμο είναι οι μόνες που «υπάρχουν» δεν είναι μόνο αναληθές στο ανώτατο επίπεδο, αλλά και είναι μία εικόνα της νοητικής τυραννίας της επιστημονικής εποχής μας που κάποιος θα έπρεπε να είναι τυφλός για να το πιστέψει κατά την διάρκεια της ζωής του.
Κι αν οι δράκοι ή τα τέρατα εν γένει απλά είναι «πράγματα» άλλου τύπου από ότι οι σκύλοι ή οι γάτες ή τα μήλα; Κι αν ο τρόπος με τον οποίο υπάρχει ένας δράκος έχει λιγότερα να κάνει με τις διαφορές που ξεχωρίζουν την τίγρη και τον λαγό και περισσότερα με τις διαφορές μεταξύ φίλου και αγνώστου; Η διαφορά ανάμεσα στον φίλο και τον άγνωστο δεν είναι ένα μετρήσιμο, αναπαραγώγιμο φαινόμενο, παρ’ όλα αυτά είναι μία από τις πιο απτές εμπειρίες που έχει ένα ανθρώπινο ον. Ένας φίλος είναι μία αληθής κατηγορία υπάρξεως, αλλά δεν υφίσταται «ζωολογικός» φίλος, δηλαδή δεν μπορεί να υποδείξω κάποιον που να πληροί τα κριτήρια του «φίλου» για όλον τον κόσμο με τον ίδιο τρόπο που η γάτα αναγνωρίζεται ως «γάτα» από όλους. Ο φίλος είναι μία κατηγορία ανθρωπίνου επαφής. Κατά τον ίδιο τρόπο, το να συναντούμε έναν άγνωστο είναι επαφή με ένα απροσδιόριστο άτομο, το απροσδιόριστο σε ανθρώπινη μορφή. Θα ήθελα να προτείνω πως ο δράκος και γενικότερα το τέρας είναι η κατηγορία του αρχετυπικού αγνώστου σε ζωώδη μορφή. Στο κάτω-κάτω της γραφής ο δράκος είναι μία εικόνα του χάους, ο τόπος όπου η γνώση και οι κατηγορίες φθάνουν στα όρια τους.
Το ότι ο δράκος είναι μία εικόνα του χάους δεν είναι κάποια καινοφανής ιδέα, έχει διατυπωθεί από διανοητές προερχομένους από κάθε ρεύμα και κλάδο, συμπεριλαμβανομένων Ορθοδόξων χριστιανών. Αλλά συνήθως όταν λέει κανείς «οι δράκοι είναι εικόνα του χάους», υπονοεί πως οι δράκοι είναι ένα είδος παραμυθιού, μία μεταφορική έκφραση. Εγώ λέω πως δράκοι υπάρχουν, ή μάλλον σχεδόν υπάρχουν. Είναι τόσο αληθινοί όσο και ο «άγνωστος», αληθινοί κατά τρόπους που μας δείχνουν τα όρια της ίδιας της υπάρξεως. Είναι χαζό, για παράδειγμα να πούμε πως δεν υπάρχουν ΑΤΙΑ (UFO). Φυσικά και υπάρχουν ΑΤΙΑ, αγνώστου ταυτότητος ιπτάμενα αντικείμενα. Τώρα, το πως εμείς αναπαριστούμε, φανταζόμαστε και προβάλουμε συγκεκριμένες πολιτιστικές μορφές και αφηγήματα πάνω σε αυτά τα ΑΤΙΑ είναι άλλο θέμα, ένα σημαντικό θέμα που μας δείχνει το πως οι άνθρωποι έρχονται σε επαφή με το χάος και το άγνωστο. Όπως ακριβώς μπορούμε να βιώσουμε την επαφή με ένα ΑΤΙΑ ή έναν άγνωστο, έτσι ασφαλώς μπορούμε να έρθουμε σε επαφή με ένα δράκο. Και νομίζω πως η ιστορία του Αγίου Γεωργίου και πολλές άλλες παραδοσιακές ιστορίες με δράκους είναι κατασκευασμένες με έναν τρόπο που μας βοηθά να καταλάβουμε «τι» είναι ένας δράκος. Αυτός είναι ο λόγος που η ιστορία του Αγίου Γεωργίου αντέχει όσο και εάν όλοι οι «σκεπτικιστές» προσπαθούν να την καταρρίψουν.
Αλλά πρέπει να δώσουμε στους σκεπτικιστές την δέουσα αναγνώριση. Ας κάνουμε λοιπόν ένα νοητικά πείραμα: φανταστείτε έναν τεράστιο δράκο που απειλεί μία πόλη και τρώει τα παιδιά της. Ο Άγιος Γεώργιος καταφθάνει και τον σκοτώνει. Φανταστείτε τώρα έναν επιστήμονα με όλα του τα σύνεργα να φθάνει στο σημείο και να κάνει νεκροψία στο θηρίο. Ύστερα από αρκετές εβδομάδες αναλύσεως και εξέταση των δεδομένων από συναδέλφους, ο επιστήμονας ενημερώνει τους αφελείς κατοίκους της πόλης μέσω μίας ακαδημαϊκής επιθεωρήσεως, πως ο δράκος δεν ήταν δράκος, αλλά δύο γιγάντιοι σιαμαίοι-δίδυμοι κροκόδειλοι που έπασχαν από ελεφαντίαση και λύσσα. Η έκθεση είναι αρκετά μακροσκελής, για την ακρίβεια αναφέρει λεπτομερώς το πως κάθε παραμόρφωση πάνω στους γιγιαντιαίους σιαμαίους-διδύμους κροκοδείλους με ελεφαντίαση και λύσσα σχετίζεται με το γεγονός ότι ήταν σιαμαίοι, ότι είχαν ελεφαντίαση ή είχε αναπτυχθεί συν τω χρόνω λόγω της βίαιης αυτοκαταστροφικής συμπεριφοράς που προκάλεσε η λύσσα. Κάποιοι επιστήμονες αρχίζουν να διαφωνούν περί της αιτίας κάποιων από τις παραμορφώσεις του κτήνους και σύντομα κάποιος διοργανώνει ένα επιστημονικό συνέδριο, το οποίο εκδίδει έναν συλλογικό τόμο που αναφέρει τις διαφορετικές απόψεις επί του θέματος.
Το ερώτημα λοιπόν είναι το εξής: ποιό είναι πιο αληθινό, ο δράκος ή οι γιγάντιοι σιαμαίοι-δίδυμοι κροκόδειλοι με ελεφαντίαση και λύσσα; Οι «γιγάντιοι σιαμαίοι-δίδυμοι κροκόδειλοι με ελεφαντίαση και λύσσα» δεν υπολογίζουν την τρομακτική εμπειρία του τερατώδους, και ενώ ο δράκος έχει ανατμηθεί και δαμαστεί κατά κάποιον τρόπο, η εμπειρία, το αφήγημα που επηρέασε την ίδια την ταυτότητα της πόλης είναι η επαφή με έναν δράκο. Ακόμη, θα ήταν παράλογο να αναθεωρήσουμε τις ζωολογικές μας κατηγορίες για να δώσουμε θέση στην εξαιρετική κατηγορία των γιγαντίων σιαμαίων-διδύμων κροκοδείλων με ελεφαντίαση και λύσσα. Απλά μπορούμε να διαλέξουμε τους δράκους.
Στην εικόνα του Αγίου Γεωργίου, ο δράκος απεικονίζεται ως ένα απίστευτο υβρίδιο, συνδυάζοντας χαρακτηριστικά από θηλαστικά, ερπετά και πτηνά. Όπως έχω αλλού εξηγήσει, η υβριδικότητα είναι το χάος που εμφανίζεται στα όρια, στο ενδιάμεσο των κατηγοριών, στις εξαιρέσεις. Είναι η ίδια η εμπειρία επαφής με το τέρας. Το παράξενο και το σπάνιο είναι πολύ σημαντικά πράγματα και είναι κατηγορίες που περιέχουν πολλά πνευματικά μυστήρια. Οι άγνωστοι στην Αγία Γραφή και στην παράδοση μας μπορεί να είναι μυστικά είτε άγγελοι είτε διάβολοι. Στην ιστορία του Αβραάμ, οι τρεις άγνωστοι που έρχονται να τον επισκεφθούν είναι άγγελοι και μία εικόνα της Αγίας Τριάδος, αλλά στις παραδόσεις που περιβάλλουν τη Γέννηση του Χριστού, ο άγνωστος βοσκός που πειράζει τον Άγιο Ιωσήφ είναι κρυφά ένας διάβολος. Αυτή είναι η φύση του ασαφούς, μπορεί να κρύβει και τα δύο αντίθετα άκρα.
Δυστυχώς σε έναν κόσμο που αποτελείται μόνο από ταξινομικές κατηγορίες, δεν περισσεύει χώρος για το περιφερειακό, την εξαίρεση και το παράξενο. Όλα πρέπει οπωσδήποτε να ταιριάζουν κάπου. Αυτό έχει προκαλέσει, αφ’ ενός μία τρελή ελευθεριότητα και μία μονομερή «ανοικτή» διάθεση προς το ξένο, αφ’ ετέρου την ολοκληρωτική ταυτότητα της απολύτου διακρίσεως, χαρακτηριστικά για την δυαδικότητα της νεωτερικότητος. Και τα δύο άκρα προκαλούν το ένα το άλλο, συνεπώς δεν μπορούν παρά να φέρονται από το ένα απίθανο άκρο στο άλλο, είτε προσπαθώντας να συνυπολογίσουν και να δικαιολογήσουν όλες τις εξαιρέσεις, είτε χαράζοντας ένα απόλυτο σύνορο ανάμεσα σε «εμάς» και «αυτούς». Σε έναν τέτοιο κόσμο δεν υπάρχει τρίτος δρόμος, όλα πρέπει να ταιριάζουν, αλλιώς έρχεται το «ξυράφι του Όκκαμ» (ΣτΜ: λογικό εργαλείο που αναπτύχθηκε τον δυτικό Μεσαίωνα, πρόδρομος του συγχρόνου ορθολογισμού) να χαράξει τα όρια.
Αλλά σε έναν κόσμο που χωράνε δράκοι, η φυσική ιεραρχία της ύπαρξης μπορεί και να συμπεριλαμβάνει τον κανόνα και να αφήνει έναν απροσδιόριστο χώρο για το παράξενο και το ασυνήθιστο, ακόμα και το τερατώδες. Σε αυτόν τον κόσμο, οι δράκοι μπορούν σχεδόν να υπάρχουν.
Αρκεί ο δράκος να μην τρώει τα παιδιά μας. Και υπάρχουν σήμερα μερικοί που διαισθάνονται που οι δράκοι ήδη έχουν αρχίσει να τρώνε παιδιά.
Ευτυχώς θα έχουμε πάντα τον Άγιο Γεώργιο να μας προστατεύει.
