Διεθνολόγος
Η χθεσινή πυρκαγιά στον περικαλλή καθεδρικό της Παναγίας των Παρισίων άφησε όλον τον κόσμο μουδιασμένο. Κατ’ αρχήν, πέρα από πολιτικές πεποιθήσεις, πολιτισμικές και θρησκευτικές ταυτότητες ή ό,τι άλλο μας χωρίζει, σύσσωμη η ανθρωπότητα έφριξε στη θέα ενός μεγάλου μνημείου τέχνης και αρχιτεκτονικής να γίνεται παρανάλωμα του πυρός. Σίγουρα αποτελεί και ημέρα ιδιατέρας θλίψεως για τους Γάλλους και τους απανταχού ρωμαιοκαθολικούς. Η Παναγία των Παρισίων, το γοτθικό αριστούργημα που έκανε παγκοσμίως γνωστό η γραφίδα του Βίκτωρος Ουγκώ, έχει άρρηκτα συνδεθεί με τη φιγούρα του καλόκαρδου, παραμορφωμένου κωδωνοκρούστη της, ενώ στέκει μαρτυρία της πίστης και της εργατικότητος του Μεσαιωνικού ανθρώπου.
Τη στιγμή που γράφονται τούτες οι γραμμές τα αίτια της καταστροφικής πυρκαγιάς δεν έχουν ακόμη γίνει γνωστά. Είναι πολύ πιθανόν, λένε οι ειδικοί, οι πρώτες εστίες του πυρός να προέκυψαν από ατύχημα κατά τη διάρκεια εργασιών συντηρήσεως. Μέχρι στιγμής δηλαδή, το ίδιο το γεγονός της πυρκαγιάς δεν επιδέχεται πολλών αναλύσεων και αναγνώσεων, ίσως εκτός από την ανάγκη για εξαιρετικώς αυστηρά μέτρα ασφαλείας όταν γίνονται εργασίες σε μνημεία πολιτισμού. Ακόμη και η υλική καταστροφή δεν είναι ανεπανόρθωτη: η Frauenkirche στη Δρέσδη και ο καθεδρικός της Ρέιμς είναι μερικά μόνο παραδείγματα εκκλησιαστικών θησαυρών που αναστηλώθηκαν ύστερα από το βομβαρδισμό τους. Πολύ ελπιδοφόρες είναι αναφορές πως ο Παναγία των Παρισίων είχε χαρτογραφηθεί σπιθαμή προς σπιθαμή με τεχνολογία 3D, οπότε η επισκευή της μπορεί να γίνει με μέγιστη ακρίβεια. Εάν με πενιχρά μέσα οι Μεσαιωνικοί Παριζιάνοι έφτιαξαν αυτό το αριστούργημα, οι σημερινοί Γάλλοι μπορούν να το ξαναφτιάξουν.
Βλέποντας όμως αυτό το μεγάλο ιερό της Χριστιανοσύνης να καίγεται είναι σχεδόν αδύνατο να μην προχωρήσει κανείς σε συνειρμούς. Είναι η χρονική συγκυρία και η ευρύτερη πολιτική και πολιτισμική κατάσταση που κάνουν την πυρκαγιά να αποκτά τεράστιο συμβολικό φορτίο. Ίσως να βλέπω αυτά που θέλω να δω, ή αυτά που φοβάμαι. Όμως, ακόμη και υπό συνθήκες τυχαιότητος, η καταστροφή αυτή έρχεται σαν το «κερασάκι στην τούρτα», με τις φλόγες να φωτίζουν μερικές πολύ δυσάρεστες αλήθειες.
Η Γαλλία και η χριστιανική Ευρώπη
Η Γαλλία δεν υπήρξε απλώς μία από τις πολλές χριστιανικές χώρες και κοινωνίες της παλαιάς Ευρώπης. Με τον βασιλιά Χλωδοβίκο να είναι ο πρώτος που εκχριστιανίστηκε κατά το ορθόδοξο δόγμα της Νικαίας (481) – σε αντίθεση με τους αιρετικούς Γότθους – οι Φράγκοι έγιναν ο πυρήνας της Λατινικής Χριστιανοσύνης. Σε μία περίοδο αταξίας και παρακμής στα ερείπια της πρώην δυτικής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, η δυναστεία των Καρολιγγείων εγκαθίδρυσε ένα βασίλειο τόσο ισχυρό που απέκτησε οικουμενικές φιλοδοξίες. Το 732, δεκατέσσερα έτη μετά την σωτηρία της Κωνσταντινουπόλεως από αντίστοιχη επίθεση, ο Κάρολος Μαρτέλος συνέτριψε την αραβική προέλαση στην μάχη του Πουατιέ, σταματώντας την εξάπλωση του μουσουλμανικού κόσμου στα Πυρηναία όρη. Το 754 ο γιος του Πεπίνος ο Βραχύς ελευθέρωση την Ρώμη και τον πάπα από τη δυναστεία των Λογγοβάρδων, και αποκόπτοντας κομμάτια της βυζαντινής Ιταλίας έφτιαξε τα «κράτη της Εκκλησίας». Το 774 στον θρόνο των Φράγκων ανήλθε ο Καρλομάγνος, μία τεράστια πολιτική προσωπικότητα που επεξέτεινε την κυριαρχία του σε όλη τη δυτική και κεντρική Ευρώπη. Όντας ο «παππούς» των σημερινών Γερμανών και Γάλλων, ο Καρλομάγνος έγινε το σύμβολο της ευρωπαϊκής ενοποίησης και της αναγέννησης της Δύσης, δίνοντας μία πρώτη ώθηση στα γράμματα και τις τέχνες. Ήταν τα θεμέλια του πολιτειακού σχήματος της «Αγίας Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας», πάνω στην οποία οικοδομήθηκε το σύστημα της societas christiana.
Βέβαια αυτό κατέστησε τους Φράγκους ως το αντίθετο, τον υπαρξιακό εχθρό ημών των Ανατολικών Ρωμαίων, των Ελλήνων. Ο Καρλομάγνος έπαιξε καίριο ρόλο στην κατασυκοφάντηση της βυζαντινής ιστορίας και πολιτισμού, όπως και στην αποκοπή της Εκκλησίας της Ρώμης από το ορθόδοξο δόγμα – του οποίου ως τότε στεκόταν προστάτης και πρόμαχος καλύτερος από την Κωνσταντινούπολη. Το ακάνθινο στεφάνι του Χριστού, το οποίο όπως μάθαμε σώθηκε από τις φλόγες, είναι ένα από τα πολλά κλοπιμαία της λεηλασίας της Αγίας Σοφίας.
Τους ερχομένους αιώνες ο Φράγκος έγινε συνώνυμο του δυτικού χριστιανού, ακόμη και όταν το «άγιο ρωμαϊκό» στέμμα πέρασε ανατολικότερα, στους Γερμανούς. Οι Φράγκοι είχαν καίριο ρόλο στις Σταυροφορίες, με τα λατινικά κρατίδια της Ανατολής να αποτελούν υπερπόντια (outremer) παραρτήματα της Γαλλίας. Στην καθολική συνείδηση ακόμη ίστανται, σύμβολα αγνότητας και ηρωισμού, οι φιγούρες του σταυροφόρου και αγίου βασιλέως Λουδοβίκου Θ’ και της μικρής Ιωάννας της Λωραίνης. Οι καθεδρικοί ναοί της Παναγίας των Παρισίων, της Αμιένης και της Ρουέν είναι από τα πλέον αναγνωρίσιμα σημεία της δυτικής τέχνης, ενώ το Παρίσι, η Τουλούζη και η Ορλεάνη υπήρξαν έδρες μερικών από τα πρώτα μεσαιωνικά πανεπιστήμια.
Παρ’ όλα αυτά η σχέση της Γαλλίας με την Καθολική Εκκλησία υπήρξε ταραγμένη, ακόμη και εάν η πρώτη δεν αμφισβητούσε την πίστη που εκήρυττε η δεύτερη. Όπως ο Γερμανός αυτοκράτορας, έτσι και ο Rex Christianissimus της Γαλλίας προσπαθούσε να επεκτείνει την εξουσία του μειώνοντας τις παρεμβατικές εξουσίες του πάπα στην τοπική ιεραρχία. Μεταξύ 1309 και 1376 η παπική έδρα μεταφέρθηκε στη νότια γαλλική πόλη της Αβινιόν, σε μία κατάσταση που το Βατικανό ακόμη αποκαλεί «Βαβυλώνειο αιχμαλωσία», καθώς ο ποντίφικας ήταν υποχείριο του βασιλιά Φιλίππου του Ωραίου και η δυτική Εκκλησία σπαρασσόταν από διαιρέσεις. Ο ίδιος ο Φίλιππος ενορχήστρωσε την συκοφάντηση, σύλληψη και εξολόθρευση των Ναϊτών ιπποτών, του πιο ισχυρού και διασήμου από τα σταυροφορικά μοναστικά τάγματα.
Με το πέρασμα από το «Μεσαίωνα» στην «Αναγέννηση», η Γαλλία συνταράχθηκε από την έκρηξη της Προτεσταντικής Μεταρρύθμισης. Ο καλβινισμός διαδόθηκε ταχύτατα σε περιοχές της χώρας (η οποία τον 13ο αιώνα είχε γνωρίσει την αίρεση των Καθαρών και την κτηνώδη καταστολή της) και η πολιτική ενότητα διαταράχθηκε. Μέχρι η καθολική εξουσία να σταθεροποιηθεί είχαν χυθεί ποταμοί αίματος, με στιγμιότυπα όπως η φρικτή Νύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου (1572) να αποτυπώνονται στη συνείδηση του δυτικού ανθρώπου ως αποκορύφωμα της θρησκευτικής μισαλλοδοξίας. Το 1598 το Έδικτο της Νάντης κατοχύρωσε τη θρησκευτική ελευθερία και μία αμήχανη ανακωχή. Όμως καθώς οι Γάλλοι καλβινιστές – γνωστοί ως Ουγενότοι – θεωρούντο επαναστατικό στοιχείο, ο Λουδοβίκος ΙΔ’ και ο καρδινάλιος Ρισελιέ προχώρησαν στην ανάκληση του το 1685 (Έδικτο του Φονταινμπλώ), αναγκάζοντας τους να γίνουν πρόσφυγες.
Τούτο το χαώδες περιβάλλον έκανε πολλούς διανοουμένους να μισήσουν την Εκκλησία και τη θρησκεία γενικότερα. Η Γαλλία όχι απλώς πρωτοπόρησε στο κίνημα του Διαφωτισμού και στην ανάπτυξη αντεκκλησιαστικών οργανισμών όπως ο ελευθεροτεκτονισμός, αλλά γέννησε και τις πλέον ριζοσπαστικές μορφές τους. Ήταν η άδικη καταδίκη και εκτέλεση του καλβινιστή εμπόρου Jean Calas για το θάνατο του γιου του το 1762 που έκανε τον Βολταίρο υπέρμαχο της ανεξιθρησκίας, ενώ ο εγκυκλοπαιδιστής Ντιντερό είχε πει την διαβόητη έκφραση για τον «τελευταίο βασιλιά που θα κρεμαστεί από τα έντερα του τελευταίου ιερέα». Αντίθετα με τους πιο μετριοπαθείς ή και φιλοθρήσκους Αμερικανούς ή Έλληνες διαφωτιστές, οι Γάλλοι αντιτάχθηκαν σφοδρά στο χριστιανισμό. «Όποιος σε κάνει να πιστέψεις ασυναρτησίες», έλεγε ο Βολταίρος, «μπορεί να σε κάνει να διαπράξεις βαρβαρότητες».
Το ρητό αυτό όμως θα επαλήθευαν οι δικοί του μαθητές. Η Γαλλική Επανάσταση του 1789, από τις πλέον σημαντικές της παγκόσμιας ιστορίας, έπεσε πάνω στον καθολικισμό με μανία. Την επιβολή του πολιτικού ελέγχου του κλήρου ακολούθησε πλήθος εκτελέσεων, βεβηλώσεων ναών και μνημείων και η απόπειρα πλήρους αποχριστιανισμού της γαλλικής κοινωνίας. Βάνδαλοι γκρέμισαν τα αγάλματα των βασιλέων από την οροφή της Παναγίας των Παρισίων, ενώ μία γυμνή πόρνη λατρεύτηκε πάνω στην Αγία Τράπεζα ως «θεά της λογικής». Η καταστολή της εξέγερσης στη Βανδέα συνοδεύτηκε από μαζικές και άνωθεν οργανωμένες σφαγές του τοπικού πληθυσμού, με τις εκκλησίες, τους ιερείς και τους μοναχούς να αποτελούν τους πρώτους στόχους. Εκατοντάδες δέθηκαν και πετάχτηκαν στον Λίγηρα για να πνιγούν. Σήμερα οι αρχαιολόγοι ξεθάβουν ομαδικούς τάφους και βρίσκουν ροζάρια ανάμεσα σε σκελετωμένες παιδικές φάλαγγες.
Η ιστορία της Γαλλίας του 19ου αιώνα υπήρξε ιστορία επαναστάσεων και ραγδαίων αλλαγών. Η παλινόρθωση της καθολικής μοναρχίας μετά το τέλος των Ναπολεοντείων Πολέμων υπήρξε σύντομη. Το 1830, το 1848 και το 1870 οι δρόμοι του Παρισιού έγιναν πεδία μάχες, με καθολικούς βασιλόφρονες, φιλελευθέρους και πρωτο-κομμουνιστές να συγκρούονται μανιασμένα. Η γαλλική σκέψη, με γιγάντια επιρροή σε όλη τη Δύση, συνέχισε να παράγει ριζοσπάστες διανοουμένους που έβλεπαν την Καθολική Εκκλησία και το χριστιανισμό πολιτισμό ως βασική τροχοπέδη της προόδου.
Σε αυτό το πλαίσιο ο Βίκτωρ Ουγκώ έγραψε την «Παναγία των Παρισίων». Το βιβλίο αποτελεί πρώτα από όλα έναν ύμνο στη γοτθική αρχιτεκτονική, η οποία τότε γνώριζε την περιφρόνηση και πολλά μνημεία της την κατεδάφιση. Ακόμη και τα περίφημα βιτρώ της εκκλησίας είχαν αντικατασταθεί με απλό γυαλί, για να μπαίνει περισσότερο φως. Αποτελεί ταιριαστό δείγμα της διχασμένης γαλλικής συνείδησης, πως αυτό το βιβλίο γράφτηκε από ένα συγγραφέα στα νιάτα του καθολικό και βασιλόφρονα, στην ωριμότητα του ένθερμα φιλελεύθερο και αντικληρικαλιστή, που όμως προσευχόταν δύο φορές την ημέρα ως το τέλος της ζωής του.
Η Γαλλία υπήρξε από τις πρώτες χώρες που εισήγαγαν τον απόλυτο διαχωρισμό κράτους και Εκκλησίας, με τον περίφημο νόμο του 1905. Συνεχίζοντας να είναι η μήτρα πνευματικών κινήσεων που προωθούσαν την ελευθεριότητα, την αθεΐα και την αποδόμηση του παραδοσιακού πολιτισμού, η Γαλλία συνταράχθηκε από τον μεγάλο Μάη του 1968, ο οποίος έφερε στο προσκήνιο τους πολιτισμικές δυνάμεις που κυριαρχούν σήμερα στον ακαδημαϊκό χώρο, τις τέχνες και τα ΜΜΕ. Παρ’ ότι ακόμη και σήμερα ο μισός γαλλικός πληθυσμός δηλώνει καθολικός, ενώ μαζικά κινήματα όπως το manif pour tous κατά των γάμων ομοφυλοφίλων πριν λίγα χρόνια δείχνουν πως η χριστιανική Γαλλία δεν έχει πεθάνει, η χώρα έχει αφήσει πολύ πίσω της τον τίτλο της «πρεσβυτέρας κόρης της Εκκλησίας». Θυμίζει πολύ περισσότερο την «Πόρνη της Βαβυλώνας». Από τη Γαλλία ξεκίνησε η ιστορία της χριστιανικής Δύσης: από εκεί ξεκίνησε και το τέλος της.
Η Παναγία, ο θάνατος και η αναγέννηση
Πριν από 2-3 χρόνια, σε χρόνο εντελώς ανύποπτο, είχα βρει στο internet μία εικόνα που μου τράβηξε την προσοχή:
Η λεζάντα είναι μία ρήση του Dr James A. Patrick:
«Οι μεγάλοι Γαλλικοί καθεδρικοί, τόσο πλήρεις ομορφιάς και ενδιαφέροντος, μοιάζουν τώρα με φάλαινες που εξώκειλαν σε μια ξένη ακτή, με την πίστη που τους έκτισε ένα φως που τρεμοσβήνει»
Η παρακμή της χριστιανικής πίστης και πολιτισμού στην Ευρώπη υπήρξε μία πολυσύνθετη και μακροχρόνια διαδικασία, τροφοδοτημένη από τη φυσική φθορά, από τον συντονισμένο πόλεμο των εχθρών της και τα λάθη ή εγκλήματα των φορέων της (τα σκάνδαλα της Καθολικής Εκκλησίας τα τελευταία 20 χρόνια έρχονται στο νου). Η Παναγία των Παρισίων, όπως και άλλοι καθεδρικοί ανά την Γηραιά Ήπειρο, μένουν ως μεγαλοπρεπείς αλλά κενές περιεχομένου προσόψεις μιας άλλης εποχής. Οι πιστοί των «σκοτεινών» Μέσων Χρόνων προχώρησαν σε τεράστιες θυσίες, ανθρώπινες και οικονομικές, ώστε να φτιάξουν όμορφους ναούς που θα διαλαλούσαν ανά τους αιώνες το μεγαλείο της πίστης και του Θεού. Όλα αυτά με γνώσεις και τεχνικά μέσα πενιχρά και πρωτόγονα, τουλάχιστον σε σύγκριση με αυτά του 21ου αιώνος. Σήμερα τα μέγιστα μνημεία του πολιτισμού μας είναι ουρανοξύστες που στεγάζουν οικονομικούς γίγαντες, υπερμεγέθη πολυκαταστήματα και αθλητικά στάδια, ναοί του θεάματος. Οι εκκλησίες του παρελθόντος στέκονται σαν κουρασμένα υπολείμματα μιας άλλης εποχής,
Για ποια Παναγία των Παρισίων μιλάμε, στην Γαλλία (και την ευρύτερη Δύση) που εδώ και χρόνια δεκάδες εκκλησίες έχουν υποστεί επανειλημμένους βανδαλισμούς και επιθέσεις, ενώ εκατοντάδες στέκουν ερειπωμένες, με ορισμένες να μετατρέπονται σε καταστήματα και τζαμιά;
Η πυρκαγιά του μεγάλου καθεδρικού, ανεξαρτήτως αιτίων, έρχεται σαν συμβολικό αποκορύφωμα της πνευματικής ερημιάς του Δυτικού κόσμου. Της παρακμής της οικογένειας και της θρησκείας, της αύξησης των ψυχολογικών προβλημάτων, των ναρκωτικών και των αυτοκτονιών, της απομόνωσης, της απώλειας των ταυτοτήτων και του υπαρξιακού κενού. Τώρα πια δεν έχουμε ούτε την παρηγοριά της οικονομικής σιγουριάς, που για δεκαετίες κάλυπτε την εσωτερική παρακμή. Έχω γράψει τόσες φορές για αυτά τα πράγματα που θα έλεγε κανείς ότι ηδονίζομαι να επαναλαμβάνω εικόνες και φαντασιώσεις μαυρίλας, σήψης και επικείμενης καταστροφής. Όμως κάποια πράγματα είναι τόσο προφανή για να αγνοηθούν.
Ο χριστιανικός πολιτισμός νοσεί πολύ καιρό τώρα. Και δεν είναι καν αυτή η πυρκαγιά το μεγαλύτερο σύμβολο αυτής της παρακμής. Αν έπρεπε να διαλέξουμε μια συγκεκριμένη καταστροφή, αυτή θα ήταν η ισοπέδωση του Μόντε Κασίνο κατά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, στην προσπάθεια των Συμμάχων να εκπορθήσουν τους Γερμανούς που είχαν οχυρωθεί εκεί. Στο αββαείο όπου τον 5ο αιώνα ο Άγιος Βενέδικτος έβαλε τους πρώτους σπόρους για την προφύλαξη της πίστη; και την γέννηση ενός πολιτισμούς πάνω από τα ερείπια της Ρωμαϊκής Δύσης, οι ίδιοι οι δυτικοί, οι χριστιανικές χώρες αυτοκτόνησαν. Δύο τερατώδεις παγκόσμιοι πόλεμοι σάρωσαν αιώνες ιστορίας. Ακόμα και για τον Έλληνα Ορθόδοξο, του οποίου η θέση εντός της Δύσης είναι αυτή του ταπεινωμένου εξαρτήματος και όχι του οργανικού τέκνου. αυτά τα πράγματα είναι θλιβερά. Μας αφορούν άμεσα και δεν μας οδηγούν πουθενά οι χαιρεκακίες.
Η χριστιανική πίστη είναι κάτι διαφορετικό από τον χριστιανικό πολιτισμό. Οι θεσμοί, οι κοινωνίες, τα έργα τέχνης είναι ανθρώπινα δημιουργήματα που περνούν και χάνονται, ενώ την Εκκλησία ίδρυσε ο ίδιος ο Χριστός για να συνεχίζει εις την αιωνιότητα. Τέτοια γεγονότα χρησιμεύουν στο να ταπεινώνουν την έπαρση μας, όπως ταπεινώθηκαν οι Ανατολικοί Ρωμαίοι που νόμιζαν ότι η αυτοκρατορία τους θα κρατούσε για πάντα. Όσο και εάν δενόμαστε με τις πατρίδες και τους πολιτισμούς μας, τάση υγιής και αξιέπαινη, οι καταστροφές μας θυμίζουν αυτό που φώναζε στους Δυτικού Ρωμαίους ο Άγιος Αυγουστίνος: «εδώ είμαστε επισκέπτες, η πολιτεία των ανθρώπων ανήκει στο διάβολο».
Αυτό δεν πρέπει να οδηγεί στο μηδενισμό, την παραίτηση και την απάθεια. Καλούμαστε αντίθετα σε εγρήγορση. Η κρίση και η παρακμή θα συνεχιστούν. Θα φανεί αν είμαστε άξιοι της βαριάς κληρονομιάς του παρελθόντος.
ΥΣΤΕΡΟΓΡΑΦΟ ΕΛΠΙΔΑΣ
Parisians sing as their beautiful cathedral tragically burns. What an awful day for the City of Lights #NotreDame pic.twitter.com/6qYtR2z1w0— Gully Burrows (@gully_burrows) April 15, 2019
