Κ. Γεωργούλης και Π. Κανελλόπουλος για τον Oswald Spengler

 

Κωνσταντίνος Δ. Γεωργούλης, Φιλοσοφία της Ιστορίας, Παπαδήμας, Αθήνα 1993 (δεύτερη έκδοση - πρώτη το 1976).
Ομιλίες στην Εταιρεία των Φίλων του Λαού: Αἱ περὶ τοῦ εὐρωπαϊκοῦ πολιτισμοῦ προβλέψεις τοῦ Ὄσβαλντ Σπένγκλερ (27-4-1960).

Το ζήτημα της πρόβλεψης της πορείας του πολιτισμού συγκινεί και για αυτό τα βιβλία προκαλούν το ενδιαφέρον. Αυτό ακριβώς συνέβη με το βιβλίο "Η καταστροφή της Εσπερίας". Ενώ οι επικριτές του πολιτισμού συνήθως εξαγγέλλουν την καταστροφή σε ύφος προφητικό, ο Σπένγκλερ εκθέτει μεθοδικά την γενική μορφολογία των πολιτισμών και περιγράφει την εξέλιξή τους. [156]

Μικρό βιογραφικό: Ο Σπένγκλερ γεννήθηκε το 1880 και πέθανε το 1936. Σπούδασε Μαθηματικά, Φιλοσοφία και ιστορία στο Μόναχο και το Βερολίνο. Διδακτορικό στο βερολίνο με θέμα τον Hράκλειτο. Καθηγητής μαθηματικών στο Αμβούργο [νωρίτερα είχε διδάξει στο Σααρμπρύκεν και το Ντύσελντορφ], παραιτήθηκε για να αφοσιωθεί στη συγγραφή. Πρώτο βιβλίο, "Η καταστροφή της Εσπερίας: Σχεδίασμα μίας γενικής μορφολογίας της ιστορίας", βγαίνει το 1918 και ανταποκρίνεται στο συναίσθημα των ηττημένων Γερμανών του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. «Μέχρι του Μαΐου του 1922 οπότε εξεδόθη και ο δεύτερος τόμος είχον πουληθή εις δύο εκδόσεις 55 χιλιάδες αντιτύπων. Κατά το 1950 είχον εκδοθή και οι δύο τόμοι εις την ογδοηκοστήν πρώτην έκδοση». [157]

Πρωσισμός και Σοσιαλισμός (1920 - η πρωσική παράδοση ενσαρκώνει το σοσιαλιστικό ιδεώδες με την εργατικότητα, ασκητικότητα, λιτότητα και πειθαρχία στο κράτος) [157-158]

Ο άνθρωπος και η τεχνική, Συμβολή εις την φιλοσοφίαν της ζωής (1933 - κορύφωση και πτώση του τεχνοκρατικού πολιτισμού). [158]

Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΗΣ ΕΣΠΕΡΙΑΣ

Λέει ρητά ο Σπένγκλερ: "απόπειρα να καθορίσωμεν εκ των προτέρων την ιστορίαν" του πολιτισμού της δυτικής Ευρώπης -Βόρειας Αμερικής. Ανάγκη εύρεσης των μέσων για να επιτευχθεί αυτό, διότι δεν υπήρχαν έως τότε. [158]

Υπάρχει λογική της ιστορίας, μία μεταφυσική δομή πέρα από τα τυχαία γεγονότα; Ακαταλληλότητα μαθηματικής μεθόδου (μόνο για νεκρές μορφές). Άρα: χρήση αναλογίας, σύγκριση. Η σύγκριση είναι πολύ συχνή στην ιστορία, θετική και αρνητική, από ηγέτες και ιστορικούς, αλλά γίνεται συνήθως επιπόλαια και επιφανειακά. [159-160]

Στόχος η εμβάθυνση της ιστορικής γνώσης μέσω της φιλοσοφίας, και η ανανέωση της ίδιας της φιλοσοφίας. Αντίθεση κόσμου της ιστοράις προς κόσμο της φύσεως. [160-161] Σφάλμα ιστορικού υλισμού και θετικισμού να δώσουνε βάση μόνο στη φυσική διάσταση του ανθρώπου [161].

Επιρροές, ομολογεί: Γκαίτε και Νίτσε. Γκαίτε = γίγνεσθαι και ενόραση, έναντι Αριστοτέλη/Καντ = αποτέλεσμα, ανάλυση. Ο Γεωργούλης παρατηρεί την επίδραση του Bergson. [161]

Φύση = Λογική του χώρου, νόμος της αιτιότητας. Ιστορία = Λογική του χρόνου, αναγκαιότητα της μοίρας.
Απόρριψη της έννοιας της παγκόσμιας ιστορίας, χωρισμένης σε αρχαία, μέση και νεότερη περίοδο. Αντίθετα, πρέπει να εξετάζονται οι επί μέρους πολιτισμοί. «Εξακριβώνουσα δια της ερμηνείας των εκφραστικών εκδηλώσεων την ψυχικήν υφήν των πολιτισμών οφείλει να καταστή η ιστορική έρευνα η γνησία μορφολογία της παγκοσμίου ιστορίας».[162]

Η τριμερής διαίρεση στηρίζεται στην εξέλιξη της δυτικοευρωπαϊκής ιστορίας, παραβλέπει τους άλλους σημαντικούς πολιτισμούς. Τριμερής διάκριση = πτολεμαϊκό σύστημα, και ο Σπένγκλερ θεωρεί πως κάνει κοπερνίκεια επανάσταση.

Πολιτισμός (Kultur) ως ζωντανό, έμψυχο σώμα. Γλώσσα, επιστήμη, τέχνη, θρησκεία, μυθολογία. (ταύτιση με τους ιστορικούς κύκλους του Vico, corsi/ricorsi). Όπως τα ζώα, οι πολιτισμοί γεννιούνται, αναπτύσσονται, γηράκσουν και πεθαίνουν. Σημάδι γήρατος η επικράτηση της τενχικής έναντι της πνευματικής καλλιέργειας, μετάβαση από Kultur σε Zivilization, εξωτερικός, υλικός-τεχνικός πολιτισμός. Αναπόφευκτη μοίρα. Πτώση από Kultur σε Zivilization στην Ελλάδα τον 4ο αι. Π.Χ. και στην Ευρώπη τον 19ο αι. Όπως λέει και ο Νίτσε, από το 1800 ο ευρωπαϊκός κόσμος πέφτει σε παρακμή (decadence). Αθεϊσμός, σοσιαλισμός, οι νέοι θέλουν τεχνοεπιστημνοική αντί πνευματικής μόρφωσης. [163-164]

ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ

Από το 1911 ο Σπένγκλερ μελετά επισταμένως την πορεία των διαφόρων πολιτισμών. Οι πολιτισμοί είναι κλειστές μονάδες, δεν παραδέχεται συνέχειες και αλληλεπιδράσεις. Σε κάθε πολιτισμό όλα αναπτύσσονται από τις εσωτερικές ψυχικές διαθέσεις του.

Οι πολιτισμοί είναι οι εξής: Α) Αιγυπτιακός 2830 π.Χ. (συν Κρήτη και Μυκήνες 1600-1100 π.Χ.), Β) Βαβυλωνιακός 2650 π.Χ., Γ) Ινδικός 1500 π.Χ., Δ) Κινεζικός 1700 π.Χ., Ε) αρχαίος Ελληνικός 1100 π.Χ., ΣΤ) Αραβικός, πρώτη χιλιετία μ.Χ. - περιλαμβάνει Εβραίους, πρώιμος χριστιανισμός, Πατέρες της Εκκλησίας, νεοπλατωνικούς, Ισλάμ, Ζ) Δυτικός Ευρωπαϊκός Εσπεριακός από το 900 π.Χ.), η) Μεξικανικός. [164-165]

Αραβικός πολιτισμός, δική του καινοτομία. Την δικαιολογεί υπό τις κοινές ψυχικές διαθέσεις, που θεωρούνται μαγικές. Ανακρίβειες, επηρεάζεται από τον αντιχριστιανισμό του Νίτσε. Επίσης δεν έχει σχέση με την Αίγυπτο αλλά με την Ελλάδα ο Μυκηναϊκός κόσμος, όπως δείχνει η κίνηση στην τέχνη και οι ελληνικές επιγραφές.

Διάκριση Ελληνικού και Εσπεριακού πολιτισμού, Απολλωνίου και φαουστικού αντιστοίχως. Απολλώνιοι: στατικότης, περατότης. Αντιπαθεί το άπειρο, εποπτική γεωμετρία, αριθμητική ακεραίων αριθμών, κλάσματα και αναλογίες. Άρα ανίκανος να ανακαλύψει ασύμμετρους και αρνητικούς αριθμούς (διάρκεια: 1100-1 π.Χ., παρακμή από το 300 π.Χ.)

Φαουστικοί: επέκταση στην απεραντωσύνη του χώρου. Διαρκώς σε ανησυχία, ενδαιφέρεται όχι για τις ουσίες αλλά για τις δυνάμεις. Ξκεινά το 900 μ.Χ. με τον γερμανικό καθολικισμό και το γερμανικό έπος. Από τον 19ο αιώνα αρχίζει η υπερᾱνάπτυξη του τεχνικού παράγοντα και η παρακμή. [165-167]

Αραβικός-μαγικός: δυισμός ψυχής και πνεύματος. Ανύψωση και μυστρηιακή μεταβολ΄'η της ψυχής σε πνεύμα. Αλγεβρικά μαθηματικά, αλχημεία, αρχιτεκτονικός θόλος, περίτεχνη διακόσμηση. [167]

ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ

Στην αρχή, τα επιχειρήματά του "επροξένησαν κατάπληξιν, ιδίως εις τους κύκλους των ημιμορφωμένων ερασιτεχνών".

Κριτική σφαλμάτων: ατυχέστατη ταξινόμηση περί Αραβικού πολιτισμού, στον οποίο θα έπρεπε να ενταχθεί ο... Διόφαντος, που πρώτος ασχολήθηκε με τον αλγεβρικό λογισμό. Πριν από τον Διόφαντο, σύμφωνα με τον Ευτόκιο, είχε ασχοληθεί ο Μάγνος. «Και ο Αρχιμήδης, χάριν παιδιάς, συνέταξε ποίημα εις ο διετύπωσε το περίφημον βοεικόν πρόβλημα όπερ ήτο καθαρώς λογιστικού περιεχομένου».  Ο Αριστοτέλης έβαλε τα θεμέλια χρησιμοποιώντας τα γράμματα «προς παράστασιν των λογικών κρίσεων» στα Αναλυτικά του.

«Η υπό του Σπένγκλερ γινομένη ένταξις του Διοφάντου καθώς και των Αρχιτεκτόνων του Ναού της Αγίας Σοφίας εις τον Αραβικόν πολιτισμόν είναι αυθαίρετος και δεν στηρίζεται επί ουδεμιάς μαρτυρίας» 

Επίσης ο ψυχικός δυισμός υπάρχει και στον Αριστοτέλη (ψυχή και νους, ο νους διακρίνεται σε παθητικό και ποιητικό). Ο Αρχιμήδης ήξερε τους ασυμμέτρους αριθμούς, από το 1907 ήταν γνωστό ότι ο Δημόκριτος και ο Αρχιμήδης γνώριζαν την απειροστική ανάλυση. Ας μην ξενχάμε ότι ο Αναξίμανδρος όρισε ως κοσμολογική αρχή το άπειρον. Άπειρο πλήθος κόσμος (και ο Δημόκριτος). Αναξαγόρας, άπειρα τα "χρήματα" (συστατικά στοιχεία της ύλης). [167-169]

Σύγχρονη παρακμή της επιστήμης (αντιπαραβάλει τους ιστορικούς του καιρού του με εκείνους της ύστερης Αλεξανδρινής εποχής, μετά τον Αρχιμήδη και τον Ερατοσθένη). Δεν προβλέπει την ατομικη΄φυσή. Στο "΄Ανθρωπος και τεχνική" λέει πως τα πιο προικισμένα μυαλά πλέον αποφεύγουν τις μηχανές και πέσανε «εις χείρας προσωπικού κατωτέρας ποιότητος». Έρχεται το μοιραίο, σαν  τον Ρωμαίο στρατιώτη στην Πομπηία. [169-170] 

Παρά τις πολύ μεγάλες πνευματικές δυνατότητες και τον μόχθο του, ο Σπένγκλερ απέτυχε στον βασικό στόχο του. Χρήσιμο στην ιστορική έρευνα διότι συνέλεξε τεράστιο υλικό, ενέπνευσε τον Αρνόλδον Τόυνμπη.

Ερέθισε τα πάθη της εποχής του (μεσοπόλεμος). Αντιχριστιανική προκατάληψη ένεκα Νίτσε.

«Αι αποτυχίαι των προβλέψεών του αποδεικνύουν ότι η ιστορική ζωή προωθείται από δημιουργικότητα, ήτις υπερβαίνει πάσαν ανθρώπινην πρόβλεψιν». [ 170] 

Παναγιώτης Κανελλόπουλος, Τα Δοκίμια: Φιλοσοφικά, Θρησκευτικά, Επιστημονικά, Λογοτεχνικά, Πολιτικά και άλλα δοκίμια και άρθρα, Εκδόσεις Εταιρείας Φίλων παναγιώτη κανελλόπουλου, Αθήνα 2002, τ. Α', σελ. 50-58.

OSWALD SPENGLER - Καλή Ράχη Θάσου, 12/01/1939 (εξόριστος από το καθεστώς Μεταξά). Απάντηση σε επιστολή του Κ. Καλλία, ο οποίος του ζητά τη γνώμη του για τον Spengler. Απαντά από μνήμης. Τον Α' τόμο διάβασε στη Γερμανία το 1921 και τον Β' στην Ελλάδα το 1926. [50]

Ο Spengler βασίζεται στον Σοπενχάουερ και το Νίτσε. Περισσότερο λογοτέχνης παρά φιλόσοφος.
Υπάρχουν δύο είδη στοχαστών: 1) Καθιαροί φιλόσοφοι: Πλάτων, Αριστοτέλης, Καρτέσιος, Λάιμπνιτζ, Καντ, Χέγκελ. 2) Αποκαλυπτικοί τύποι, με μυστήριο, οιονεί φώτιση και δημιουργία. Αποκάλυψη θρησκευτική, αισθητική, βιωματική: Κικέρων, Μάρκος Αυρήλιος, Πασκάλ, Ρουσώ, Κίρκεγκωρ, Νίτσε. Ο Spengler ανήκει στην δεύτερη κατηγορία, όμως ο αποκαλυπτικός απορροφούσε σχεδόν εντελώς τον φιλόσοφο. [51-52]

Ο Spengler ήταν οικουμενικό πνεύμα τεραστίων γνώσεων, όμως "πειράζει" τα δεδομένα για να χωρέσουν στην θεωρία του. «Σαν παλαιός καθηγητής των μαθηματικών έχει συνηθίσει στις αφαιρέσεις, στα σύμβολα, στον κόσμο τον στερημένο από σάρκα και οστά, από αίμα κι από ψυχή». Εκφράζει την γενικευτική μανία των Γερμανών.
«Η φιλοσοφία της ιστορίας πρέπει να είναι - αν θέλει να 'χει κάποια αξία - περισσότερο ιστορία και λιγότερο φιλοσοφία». Αυτά τα λάθη του Χέγκελ και του μαρξισμού, τα κάνει ο Spengler ίδια και χειρότερα, πολύ σχηματικός, περίπλοκα σχήματα. [52-53]

Αξιοθαύμαστη συλλογή δεδομένων αλλά παραβιάζεται η ακρίβεια για να χωρέσουν στο σχήμα. Η φιλοσοφική και επιστημονική διάσταση υπηρετούν την ψυχολογική διάθεση και βούληση = προφητική. [53-54]

Κι όμως - αξίζει να διαβαστεί: «περισσότερο από πολλά φιλοσοφικά και από τα περισσότερα επιστημνοικά έργα που γράφτηκαν στα τριάντα τελευταία χρόνια». Αξίζουν περισσότερο οι Pensees του Πασκάλ από την μέθοδο του Καρτεσίου κλπ. Εξαρτάται από την ηλικία, την ωριμότητα του αναγνώστη.
«Η αποκάλυψη του Spengler μπορεί να μην είναι σωστή ως διαδικασία, μα είναι αληθινή ως βίωση» [54-55]

Η απαισιοδοξία αυτή είναι γνήσιο και δόκιμο-νόμιμο κομμάτι της ψυχολογικής, μα όχι της ηθικής και πνευματικής κατάστασης της Ευρώπης. «Αβάσιμος πανικός» - «απόλυτα αδικαιολόγητος».
Ο Spengler, ευαίσθητη ψυχή, «αυτοηδονίζεται στην ιδέα της καταστροφής και επικαλείται μάλιστα την ιστορία της ανθρωπότητας από καταβολής κόσμου για να θεμελιώσει και να δικαιώσει (αντί να φροντίσει με τα μέσα αυτά να τον διώξει) τον σημερινό πανικό».
Η Ευρώπη είναι κυρίως πνευματική και ηθική, όχι γεωγραφική οντότητα. Όπως διαλύθηκε γεωγραφικά ο ελληνορωμαϊκός κόσμος  αλλά έμεινε ως ηθικοπνευματική παρουσία, έτσι αν η Ευρώπη χαθεί γεωγραφικά, «δεν θα πάθει απολύτως τίποτα στην ηθικοπνευματική οντότητά της».
Η ιστορία δεν μπορεί να κριθεί με όρους γεωλογικούς, γεωμετρικούς και βιολογικούς. «Η Ευρώπη δεν κινδυνεύει» ούτε βιολογικά, ούτε γεωγραφικά – μα κι αν ακόμα "βούλιαζαν" αυτές οι δύο διαστάσεις, «θα διασωθεί απόλυτα και θα μεγαλουργήσει σε απώτατα μέλλοντα ως ηθική και πνευματική μονάδα». [56-58]

Αποδελτίωση: Μ. Νοβακόπουλος