Γράφει ο Jonathan Pageau, Καναδός Ορθόδοξος αγιογράφος
Μετάφραση: Μάριος Νοβακόπουλος
ΠΗΓΗ: Orthodox Arts Journal
Η επιστήμη, η σύγχρονη επιστήμη για την ακρίβεια, έχει κατακλύσει σχεδόν ολόκληρο το βλέμμα μας. Έχει γίνει ο διαφανής πίνακας πάνω στο οποίο βιώνουμε τον κόσμο, τα γυαλιά που φορούμε για να κρίνουμε την αλήθεια, το πρότυπο που τηρούμε ενάντια στην εμπειρία μας. Αυτό που είναι αυτονόητο στους περισσότερους είναι ότι το υλικό, ποσοτικό όραμα του Σύμπαντος που έχει αναπτυχθεί από τον λεγόμενο Διαφωτισμό έχει γίνει το μεγαλύτερο όπλο εναντίον της θρησκείας ενώ παράλληλα ανυψώθηκε ως η τελική μάχη της «αλήθειας», το τελευταίο εύθραυστο οχυρό από ορισμένους θρησκευτικούς υπερμάχους ενάντια σε μια ασταμάτητη επίθεση.
Η παγκόσμια επιστημονική μηχανή είναι τόσο διαδεδομένη, τόσο σιδηρά ώστε να μετατραπεί σε ολόκληρη την ιστορία της ανθρώπινης εμπειρίας. Επομένως, συναντήσαμε τις πιο σύγχρονες ιστορικές αφηγήσεις περί “δεισιδαιμονίας”, περί του πως “δεν ήξεραν τότε οι άνθρωποι”, καταλήγοντας σε εκείνη την ol;euria δήλωση που όλοι έχουμε ακούσει: “οι άνθρωποι σκέφτονταν έτσι, αλλά τώρα ΞΕΡΧΟΥΜΕ …”. Βέβαια αυτό είναι φυσικό. Η ιστορία, όπως λένε, γράφεται από τον νικητή. Αλλά θα προτιμούσα να πω ότι η ιστορία δεν γράφεται τόσο από τον νικητή, όσο είναι οριοθετημένη από τον νικητή. Γιατί αυτό που άλλαξε τον 17ο αιώνα κατά τη διάρκεια της ταραχώδους εκείνης εποχής στη Δυτική Ευρώπη, η οποία είχε για 400 χρόνια υπονόμευε και τελικά διέλυσε το πλαίσιο σκέψης του Μεσαίωνα.
Θα ήθελα να σας δείξω αυτό το πλαίσιο όσο μπορώ, αλλά πρέπει να είμαι ειλικρινής για το σχεδόν αδύνατο της υπόθεσης. Κάπως παρόμοια με την απελευθέρωσή από το πλατωνικό σπήλαιο, το να κάνουμε ένα βήμα πίσω για να δούμε το δικό μας κοσμοείδωλο για το τι πραγματικά είναι, απαιτεί να οδηγηθούμε σε ένα σημείο που είναι συχνά πολύ επικίνδυνο, πολύ αποπροσανατολιστικό για να το βαδίσουν οι περισσότεροι άνθρωποι. Μπορεί να είναι σαν να πέφτουμε σε κενό, χάνοντας ένα ολόκληρο σύμπαν, αλλά για εκείνους που τολμούν το άλμα μπορεί επίσης να προκαλέσει αληθινή «μετάνοια», αληθινή «υπέρβαση του νου».
Παρά τη διεισδυτική φύση της σύγχρονης επιστήμης, αυτό που είναι συναρπαστικό να βλέπεις είναι πως η παλιά κοσμοθεωρία, ειδικά η παραδοσιακή, αρχαία και καθολική κοσμολογία, είναι ακόμα εδώ, παραμένοντας τόσο κοντά μας που έχει βρεθεί παγιδευμένη ανάμεσα στην πραγματική μας ανθρώπινη εμπειρία και επιστημονικές θεωρίες για τον κόσμο. Ο ήλιος, το φεγγάρι και οι πλανήτες εξακολουθούν να εμφανίζονται από την ανατολή, η γη δεν κινείται αν δεν υπάρχει σεισμός και ο ουρανός είναι ακόμα εκεί ψηλά τεντωμένος σαν τρούλος πάνω από τα κεφάλια μας. Φυσικά μας λένε ότι αυτή η εμπειρία δεν είναι παρά μια ψευδαίσθηση. Αλλά η σύγκρουση είναι πραγματική, ειδικά για όσους από εμάς που εξακολουθούν να συνδέονται με την Παράδοση. Πρέπει να αναγνωρίσουμε το είδος της σχιζοφρένειας που βιώνουμε όταν λέμε πράγματα όπως “Πάτερ ἡμῶν ὁ ἐν τοῖς οὐρανοῖς”, όταν κοιτάμε τις εικόνες του Χριστού στα έγκατα του Άδη, όταν ο ιερέας υψώνει την Θεία Ευχαριστία κατά τη διάρκεια της Λειτουργίας. Τι συμβαίνει εκεί Όταν λέμε ότι ο Χριστός ανελήφθη στους Ουρανούς, πού πήγε; Σε τροχιά; Στο φεγγάρι; Αυτή η σύγκρουση έχει ωθήσει τους φιλελεύθερους προτεστάντες θεολόγους, όπως ο Rudolf Bultmann, να «απομυθοποιήσουν» τον Χριστιανισμό, δηλαδή να απομακρύνει από τη θρησκεία όλα αυτά τα ενοχλητικά πράγματα που δεν ταιριάζουν στη σύγχρονη, επιστημονική και ορθολογική κοσμοαντίληψή μας.
Το πρόβλημα με την απομυθοποιημένη ανακατασκευή είναι ότι δεν αντιλαμβάνεται τον «μύθο» της ίδιας της νεοτερικότητας, την δική της μεγάλη αφήγηση ενός ἑπιστημονικού, υλικού κόσμου όπου η ανθρώπινη ευτυχία εξαρτάται από την υλική και τεχνική πρόοδο. Αποτυγχάνει να λάβει υπόψη την πλέον εξόφθαλμη παρενέργεια της σύγχρονης κοσμολογικής προοπτικής στην ανθρώπινη ψυχή, πώς παίζει ρόλο στην αποξενωμένη κατάσταση του σύγχρονου ανθρώπου. Η απομυθοποίηση αγνοεί τον τρόπο με τον οποίο η σύγχρονη επιστήμη συμβάλλει στην ακραία ανθρώπινη κατάχρηση της Δημιουργίας μέσω των όπλων μαζικής καταστροφής, της βιομηχανικής σφαγής του ολοκληρωτικού πολέμου και του άπληστου βιομηχανικού υλισμού που οδηγεί σε οικολογική καταστροφή. Η επιστημονική μέθοδος είναι από την ίδια της μορφή μια εξέγερση ενάντια στην ποιοτική αξιολόγηση, είναι μια επίθεση σε οποιαδήποτε τελεολογία των φαινομένων, σε οποιοδήποτε νόημα των πραγμάτων ή της αλλαγής τους. Έτσι λοιπόν, πώς μπορεί η απομυθοποίηση να υπηρετήσει την θρησκεία που βασίζεται στην αντίληψη ότι κάθε νόημα μέσα στην Δημιουργία κορυφώνεται στον σαρκωμένο Λόγο;
Θα ήθελα να προτείνω κάτι που ίσως να φαίνεται προκλητικό στην αρχή, αλλά ευελπιστώ πως θα βοηθήσει τους ανθρώπους να δουν τον κόσμο με διαφορετικά μάτια. Υπάρχει μια αυξανόμενη εικόνα στον άμεσο ορίζοντα της ανθρώπινης εμπειρίας, είναι μια εικόνα μιας οικογένειας ή μιας ομάδας φίλων σε ένα τραπέζι ή σε κάποιο άλλο οικείο περιβάλλον, όμως όλοι αλληλεπιδρούν με tablets, ipods και smartphones, ωσάν οι άνθρωποι γύρω τους να μην υπήρχαν. Θα ήθελα να προτείνω ότι αυτή η εικόνα, αυτή η πραγματικότητα είναι το τελικό αποτέλεσμα του κοσμολογικού μοντέλου του Γαλιλαίου. Μερικοί από εσάς ίσως νομίζετε ότι υπερβάλλω, γι ‘αυτό θα πρέπει να εξηγήσω.
Η αντίληψη του Κοπέρνικου και του Γαλιλαίου, δηλαδή η ηλιοκεντρική κοσμοθεωρία και η περαιτέρω ανάπτυξή της στη σύγχρονη κοσμολογία των γαλαξιών και των νεφελωμάτων και των μαύρων τρυπών, έχει δύο σημαντικές πτυχές. Είναι ένα όραμα τεχνητό και αποξενωτικό. Είναι τεχνητό με την αυστηρότερη έννοια της “τέχνης” ή της “τεχνολογίας”. Πρόκειται για ένα τεχνικό όραμα, διότι δεν μπορούμε να το βιώσουμε χωρίς τεχνολογία, χωρίς τηλεσκόπια και άλλα όργανα. Επειδή η τεχνολογία είναι ένα συμπληρωματικό πράγμα, ένας «δερμάτινος χιτώνας» (Γένεση), κάτι που προσθέτουμε στις φύσεις μας για να τις ενισχύσουμε προς τον υλικό κόσμο, οδηγεί επίσης περαιτέρω στον υλικό κόσμο. Έχω εξηγήσει αυτό το παράδοξο αλλού, αλλά ίσως είναι χρήσιμο να επαναλάβουμε τη βασική ιδέα. Μια ανθρώπινη τεχνολογία, κάθε τεχνολογία υπάρχει για να συμπληρώσει την ανθρώπινη εμπειρία που αντιμετωπίζει τους κινδύνους και τις προκλήσεις της φυσικής ύπαρξης. Τα ρούχα μας προστατεύουν από το κλίμα, γράφουμε τα αρχεία και έτσι δεν χρειάζεται να τα θυμόμαστε όλοι, τα όπλα μας κάνουν πιο ισχυρούς από τους εχθρούς μας. Αλλά κάθε τεχνολογία μας οδηγεί βαθύτερα στην υλική ύπαρξη επειδή μας δίνει την αίσθηση της υλικής δύναμης. Εάν μπορώ να οικοδομήσω ένα σπίτι ή να δημιουργήσω ζεστά ρούχα μπορώ να ζήσω σε μέρη όπου χωρίς αυτά θα πεθάνω σίγουρα. Εάν έχω τώρα σπίρτα για να φτιάξω φωτιά δεν χρειάζεται πλέον να μαθαίνω να φτιάχνω φωτιά μόνος μου. Δεδομένου ότι έχω τον αριθμό τηλεφώνου της μητέρας μου στο smartphone μου, δεν χρειάζεται να τον θυμάμαι. Κάθε δύναμη επομένως είναι ταυτόχρονα και μια αδυναμία, διότι αναπόφευκτα εξαρτώμαι από αυτήν την τεχνητή δύναμη. Φυσικά, δεν υπάρχει τίποτα εγγενώς λανθασμένο με αυτό. Στην πραγματικότητα, υπήρχε πάντα η τεχνολογία ως υλικό συμπλήρωμα της ύπαρξης, της ένδυσης, των σπιτιών, των εργαλείων που αναπτύχθηκαν από την ανθρωπότητα για να κρατήσουν μακριά τον θάνατο.
Μόνο τον 17ο αιώνα όμως οι άνθρωποι έφεραν το βλέμμα τους σε αυτή τη διαδικασία συμπλήρωσης. Μόνο στον 17ο αιώνα οι άνθρωποι πλαισίωναν την όρασή τους τους με μέταλλο και γυαλί, προβάλλοντας το μυαλό τους σε έναν τεχνητά επαυξημένο χώρο. Οι άνθρωποι είχαν πάντα τεχνητούς χώρους, ζωγραφική, γλυπτική, χάρτες, αλλά το τηλεσκόπιο και το μικροσκόπιο είναι αφανή τεχνουργήματα, προσπαθούν να αντικαταστήσουν το μάτι, να μας πείσουν ότι δεν είναι τεχνητά, αλλά είναι πιο αληθινά από το μάτι. Δεν είναι μόνο η σωματική κίνηση του να κοιτάς τον κόσμο μέσα από μια μηχανή που καταδεικνύει τη ριζική αλλαγή, αν και αυτό είναι αρκετά συμβολικό, αλλά είναι ακριβώς το γεγονός ότι οι άνθρωποι θα το έκαναν και θα κατέληγαν στο συμπέρασμα ότι αυτό που είδαν μέσα από αυτά τα μηχανήματα ήταν πιο αληθινό από το πώς βίωναν τον κόσμο χωρίς αυτά. Ωστόσο, η μεγάλη επανάσταση δεν είναι απλώς μια τεχνική διόρθωση, όπως παρουσιάζεται από μερικούς σήμερα, δεν είναι μόνο πως από τεχνική άποψη πιστεύαμε ότι η γη είναι ένας δίσκος στο κέντρο του κόσμου και τώρα γνωρίζουμε τη γη να είναι μια μεγάλη σφαίρα νερού και ορυκτών που στροβιλίζεται γύρω από ένα τεράστιο πυρηνικό αντιδραστήρα στο κέντρο του πλανητικού μας συστήματος. Η αλλαγή συμβαίνει στον πυρήνα της Αλήθειας, είναι μια αλλαγή στην προτεραιότητα της γνώσης, μια αλλαγή σε αυτό που είναι σημαντικό για εμάς ως ανθρώπινα όντα. Αυτή είναι η αλλαγή.
Σε έναν παραδοσιακό κόσμο, όλη η πραγματικότητα κατανοείται και εκφράζεται με έναν ολοκληρωμένο τρόπο. Περιγράφουμε τα φαινόμενα με τον τρόπο που τα βιώνουμε, γιατί αυτό που είναι σημαντικό δεν είναι τόσο η κατασκευή μεγάλων, μηχανικά ακριβών μηχανών που θα αυξήσουν τη φυσική μας δύναμη, αλλά ο σχηματισμός ανθρώπινων όντων που έχουν σοφία και αρετή. Η αντίσταση στο ηλιοκεντρικό μοντέλο ήταν η επιθυμία να “σώσουμε τα φαινόμενα”, η επιθυμία να εκφράσουμε τον κόσμο όπως το βιώνουμε, γιατί αυτή η έκφραση πρέπει να παραμείνει συνδεδεμένη με το πώς οι άνθρωποι ζουν τη ζωή τους και αλληλεπιδρούν με τον Θεό και τους συνανθρώπους τους. Έτσι προβάλλοντας τους εαυτούς μας μέσα από τα μηχανήματά μας σε έναν φυσικά ενισχυμένο κόσμο, «πέφτουμε» σε αυτή την υλικότητα, αναπόφευκτα ζούμε σε έναν πιο υλικό και υλιστικό κόσμο. Και αυτή είναι η ίδια η σύγχρονη ιστορία.
Από εκεί απορρέει η δεύτερη παρατήρησή μου, που είναι ότι η σύγχρονη κοσμολογία δεν είναι μόνο τεχνητή, αλλά είναι αποξενωτική, κινεί τον άνθρωπο μακριά από τον εαυτό του. Μόλις ο άνθρωπος αποδέχτηκε ότι αυτό που είδε μέσα από τα τηλεσκόπια και τα μικροσκόπια του είναι πιο πραγματικό από τη φυσική του εμπειρία, έκανε αναπόφευκτο τον τεχνητό κόσμο, έκανε αναπόφευκτα ως τέλος (σκοπό) του, την πλαστική, συνθετική, γενετικά τροποποιημένη, φωτοσκοπική, πορνογραφική, «δικτυωμένη» πραγματικότητα την οποία βιώνουμε. Όταν στον πυρήνα όρασης, το σχήμα του κόσμου μας οδηγεί στο να πιστέψουμε ότι η τεχνολογία παρέχει μια αντίληψη που είναι πιο αληθινή, πιο πραγματική από την εμπειρία μας, πιο πραγματική από το να περπατάμε έξω από το σπίτι μας και να κοιτάμε τον ουρανό, τότε το τηλεσκόπιο και το μικροσκόπιο σύντομα θα βρίσκονται πλάι-πλάι με την κάμερα, την οθόνη και τον επιταχυνόμενο χρόνο και χώρο του παραθύρου του αυτοκινήτου. Το μεταλλικό και το γυάλινο πλαίσιο θα μας καταπιούν και οι άνθρωποι θα χάνονται για την ανικανότητά τους να κατοικούν πλήρως στον κόσμο.
Οι περισσότεροι από εμάς μπορούν να ονομάσουν τους πλανήτες του ηλιακού συστήματος: Ο Ερμής, η Αφροδίτη, η Γη κλπ. Αλλά πόσοι από εμάς μπορούμε να βγούμε έξω τη νύχτα και να ταυτοποιήσουμε τους πλανήτες στον ουρανό καθώς ταξιδεύουν στον ζωδιακό κύκλο; Πόσοι από εμάς μπορούμε να προσδιορίσουμε αστερισμούς εκτός από την μεγάλη και την μικρή «κατσαρόλα» (άρκτος) και έναν ή δύο ακόμα; Πήγα πρόσφατα στο πλανητάριο με τα παιδιά μου. Είχαν αναδιοργανώσει την παράσταση, είπαν ότι θα βοηθούσε τα παιδιά να «βιώσουν» την αστρονομία. Καθώς καθόμασταν εκεί κοιτάζοντας μια προβολή στην οροφή, μεταφερθήκαμε μέσα από το ηλιακό σύστημα, πετούσαμε στον ήλιο, μέσα από τους γαλαξίες και τα νεφελώματα με μαύρες τρύπες. Ήταν μαγευτικό. Είναι παρήγορο να γνωρίζουμε ότι υπάρχει τουλάχιστον ένα κτίριο κοντά στο οποίο μπορώ να πληρώσω χρήματα για να ζήσω πραγματικά στον κόσμο της σύγχρονης επιστήμης για λίγα λεπτά. Είναι κρίμα πως τις περισσότερες φορές ζω μόνο κατά το ήμισυ σε αυτόν τον κόσμο. Μεγάλο μέρος μου εξακολουθεί να βαδίζει μαζί σε μια ακίνητη Γη, με τον ήλιο, το φεγγάρι και τα αστέρια να ταξιδεύουν στον θόλο του Ουρανού. Μου είπαν ότι η αληθινή εικόνα δεν είναι αυτή της Γης εδώ κάτω και του ουρανού επάνω εκεί που βιώνω καθημερινά, μάλλον είναι αυτή η εικόνα μιας μπάλας που επιπλέει στο κενό, ένα θέαμα που δεν θα έχω ποτέ εγώ ο ίδιος χωρίς μία εικόνα ή οθόνη, εκτός και αν είμαι αρκετά τυχερός για να βρεθώ σε μια μεγάλη μηχανή από μέταλλο και γυαλί που θα με προστατεύσει από ένα περιβάλλον στο οποίο θα πεθάνω αμέσως χωρίς την προστασία του. Είναι αυτή η αλήθεια; Είναι αυτή η Σοφία; Είναι αυτή η Αρετή;
Τώρα, εάν από όσα γράφω σας έχει σχηματισθεί η εντύπωση ότι αρνούμαι την τεχνική ακρίβεια της σύγχρονης κοσμολογίας, σημαίνει ότι δεν μπορώ να σας τραβήξω μακριά από το σύνηθες πλαίσιο σας για να το δείτε.
Η σύγχρονη κοσμολογία είναι πράγματι χρήσιμη για την αποστολή δορυφόρων και την πτήση διαστημοπλοίων, για την αποστολή μερικών ανθρώπων να αποικίσουν τον Άρη. Ακόμη και κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα οι μελετητές πίστευαν ότι η Γη είναι μια σφαίρα!
Οι πολλαπλές κοσμολογίες θα πρέπει να είναι σε θέση να συνυπάρχουν και να διαδραματίζουν διαφορετικές λειτουργίες, κάποιες πιο φιλοσοφικές και ανθρώπινες και άλλες πιο τεχνικές και μαθηματικές.
Αλλά στη ζωή μας τις περισσότερες φορές, η Γη είναι επίπεδη. Τις περισσότερες φορές, ο Ουρανός είναι πάνω και η Γη είναι κάτω. Όταν λέω «τις περισσότερες φορές» εννοώ εκείνες τις περιπτώσεις που αλληλεπιδρώ με την οικογένειά μου, την κοινωνία μου και τους εχθρούς μου. Και πάνω απ ‘όλα, αν θέλουμε να καταλάβουμε τη θρησκεία και τον συμβολισμό της, αν θέλουμε να κατανοήσουμε τη Αγία Γραφή ή τις αγιογραφίες ή την εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, πρέπει να αγκυροβοληθούμε στον κόσμο της ανθρώπινης εμπειρίας, γιατί εκεί μπορούμε να αγαπάμε τον πλησίον μας. Πρέπει να αναγκάσουμε τον εαυτό μας να πιστεύει ότι ο ήλιος ανατέλλει κάθε πρωί ή ότι το φεγγάρι γεμίζει και αδειάζει. Ειλικρινά δεν πρέπει να είναι τόσο δύσκολο, διότι παρά τον Γαλιλαίο και τον Νεύτωνα και τον Αϊνστάιν είμαι σίγουρος ότι θα βρω κάποια αλήθεια στην ροδοδάκτυλο Ηω…
