Γράφει ο Μάριος Νοβακόπουλος, διεθνολόγος – μεταπτυχιακός φοιτητής Βυζαντινής ιστορίας
ΔΕΙΤΕ ΤΑ ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΑ ΜΕΡΗ
Ο Αλφρέδος ανακηρύχθηκε βασιλιάς των Δυτικών Σαξόνων κάτω από τις πιο δύσκολες συνθήκες. Δύο στρατιές Δανών έκαιγαν, έσφαζαν και λεηλατούσαν τη χώρα, έχοντας νικήσει επανειλημμένα το στρατό του και υποτάξει όλο σχεδόν το νησί. Παρά τη δράση του στο Άσνταουν, ήταν ακόμη πολύ νέος και τον ελόγιζαν για άνθρωπο της θρησκείας και των γραμμάτων, όχι του σπαθιού. Από το 868 άλλωστε τον ταλαιπωρούσε χρόνια εντερική πάθηση. Καθώς είχε έγκαιρα συνεννοηθεί με τον Έθελρεντ για τα της διαδοχής, οι δύο ανήλικοι γιοι του εκλιπόντος δεν συνιστούσαν απειλή για την εξουσία του. Αυτό όμως μικρή παρηγοριά του παρείχε, τη στιγμή που όλο το βασίλειο ήταν στα πρόθυρα της κατάρρευσης.
Ενώ ακόμη μεριμνούσε τα της ταφής του Έθελρεντ, οι Βίκινγκς επιτέθηκαν και νίκησαν τους Σάξονες σε άγνωστη τοποθεσία. Το Μάιο ο Αλφρέδος εξεστράτευσε προσωπικά κατά των Δανών αλλά ηττήθηκε εκ νέου στο Ουίλτον. Απελπισμένος, αναγκάστηκε να συνθηκολογήσει. Με αντάλλαγμα βαριά λύτρα, οι Δανοί αποσύρθηκαν από τα εδάφη του Έσσεξ. Ο χειμώνας του 871-872 τους βρήκε στρατοπεδευμένους στο Λονδίνο, με το βασιλιά Μπούργκρεντ να αναγκάζεται για άλλη μία φορά να καταβάλει φόρο. Δεν ολιγώρησαν όμως στον Τάμεση: η νέα χρονιά έφερε εξόρμηση στη Νορθουμβρία, όπου κατέστειλαν μία εξέγερση κατά του ανδρεικέλου τους. Επιστρέφοντας οι Δανοί εγκατέλειψαν το σύστημα επικυριαρχίας και είσπραξης φόρων που ως τότε είχαν υιοθετήσει. Κατέλαβαν την πρωτεύουσα Ρέπτον, εκπαραθύρωσαν το βασιλιά (αντικαθιστώντας τον με έναν υποτακτικό τους ονόματι Σέολγουλφ) και κατέκτησαν πλήρως τη Μερκία. Ο πρώτος και παλαιότερος στρατός άφησε κατά μέρος τον πόλεμο: οι Δανοί εγκαταστάθηκαν με τις οικογένειες τους στα νέα τους εδάφη. Η γη των ηττημένων διαμοιράστηκε και οι παλαιές πολιτικές δομές καταλύθηκαν. Τα πρώτα βασίλεια των Βίκινγκς ιδρύθηκαν στην Υόρκη και την Ανατολική Αγγλία, κόβοντας το νησί στα δύο με μία διαγώνια γραμμή: η βόρεια και ανατολική Αγγλία στα χέρια των Δανών, η νότια και δυτική στων Σαξόνων. Ήταν η βάση της περιοχής και του πολιτικού-νομικού συστήματος που θα ονομαζόταν Danelaw (ελεύθερη απόδοση: περιοχή που ισχύει το δίκαιο των Δανών).
Από την άλλη, ο δεύτερος, πιο πρόσφατος και ξεκούραστος στρατός εξακολούθησε την πολεμική του δράση. Από το στρατόπεδο τους στο Κέιμπριτζ οι Δανοί συνέχισαν να παρενοχλούν το Ουέσσεξ, αλλά και να προσπαθούν να δημιουργήσουν μόνιμες εγκαταστάσεις. Το 876 ο νέος ηγέτης των Δανών, Γκούθρουμ (ο Ιβάρ είχε εν τω μεταξύ πεθάνει, πιθανώς το 873) διείσδυσε βαθιά μέσα στο Ουέσσεξ και κατέλαβε το οχυρό του Γουέρχαμ στη νότια ακτή του Ντόρσετ. Ο Αλφρέδος κατάφερε να αποκλείσει τους εισβολείς, δε διέθετε όμως επαρκείς δυνάμεις για να καταλάβει το οχυρό με έφοδο. Έτσι συμφωνήθηκε οι Δανοί να αποχωρήσουν, ύστερα από ανταλλαγή ομήρων. Ο Γκούθρουμ, παρ’ ότι ορκίστηκε πάνω στο ιερό δακτυλίδι του Θορ, δεν τήρησε τη συνθήκη. Αφού έσφαξε όλους τους ομήρους διέφυγε μέσω θαλάσσης στο Έξετερ. Ο Αλφρέδος έφτασε με τα δικά του πλοία και απέκλεισε για άλλη μία φορά τους Δανούς. Ένας στόλος Βίκινγκς που έσπευδε να λύσει την πολιορκία έπεσε σε καταιγίδα με αποτέλεσμα να καταβυθιστεί (γίνεται λόγος για την απώλεια 100-120 σκαφών). Χωρίς ελπίδα διαφυγής, ο Γκούθρουμ για δεύτερη φορά παραδόθηκε και αναγκάστηκε να φύγει από το Ουέσσεξ.
Δεν ήταν όμως παρά μια προσωρινή ανάπαυλα. Τα Χριστούγεννα του 877 ο Αλφρέδος τα πέρασε στο χειμερινό του στρατόπεδο στο Τσίπενχαμ (κοντά στο Γκλούτσεστερ), κοντά στα σύνορα με την δανοκρατούμενη Μερκία. Εκεί τον Ιανουάριο του νέου έτους ο Γκούθρουμ εξαπέλυσε αιφνιδιαστική επίθεση, με στόχο να σκοτώσει τον ίδιο τον Αλφρέδο. Ταυτοχρόνως ένας νέος στόλος Δανών αποβιβάστηκε στην Ουαλία και προσπάθησε να κόψει τυχόν οδό διαφυγής. Η επίθεση του Γκούθρουμ διέλυσε το στρατό του Αλφρέδου, με τον τελευταίο να διαφεύγει μόλις και μετά βίας με μικρή συνοδεία. Ο έτερος όμως δανικός στρατός που συνιστούσε την άλλη άκρη της λαβίδας διαλύθηκε μετά από νυχτερινή έφοδο στο στρατόπεδο του μίας τοπικής σαξονικής φρουράς, κάτι που επέτρεψε στον Αλφρέδο να απαγκιστρωθεί. Κυνηγημένος κατέφυγε στους βάλτους του Σόμερσετ, στήνοντας οχυρό στη νησίδα Άθελνεϋ.
Ήταν η αθλιότερη στιγμή της βασιλείας του Αλφρέδου και η σκοτεινότερη ώρα της Αγγλίας. Όλα έμοιαζαν να έχουν χαθεί. Οι Δανοί είχαν κατακλύσει ολόκληρο το Ουέσσεξ και είχαν ήδη αρχίσει να εγκαθίστανται. Ο ίδιος ο χαρακτήρας της χώρας απειλείτο να αλλάξει ριζικά όπως τον 6ο αιώνα: ο χριστιανισμός θα έσβηνε και θα τον αντικαθιστούσε ο σκανδιναβικός παγανισμός, ενώ ένας νέος πληθυσμός θα υποδούλωνε και εκτόπιζε τον ιθαγενή. Ο Αλφρέδος και οι σύντροφοι του βασανίζονταν από την πείνα και ζούσαν ληστεύοντας τους Δανούς ή όσους Σάξονες είχαν υποκύψει στην εξουσία τους. Παράλληλα είναι μία περίοδος με ισχυρή παρουσία στους θρύλους και την λαϊκή εικόνα για τον Αλφρέδο. Ύστερα από ανάπαυση και περισυλλογή, ο Αλφρέδος, αρνούμενος να απελπιστεί ή να εγκαταλείψει το βασίλειο του, ξεκίνησε να σχεδιάζει την αντεπίθεση του. Δεν είχε άλλωστε καμία άλλη επιλογή: ακόμη και εάν ήθελε να εξαγοράσει ξανά την ειρήνη, πλέον δεν είχε καθόλου χρήματα να δώσει στους Δανούς.
Ο χειμώνας και η άνοιξη του 878 πέρασαν με προετοιμασία και ανταρτοπόλεμο. Χρησιμοποιώντας αγγελιοφόρους κατάφερε να ανακτήσει επαφή με τα διασκορπισμένα τους στρατεύματα και τους πιστούς του άρχοντες. Τελικά το Μάιο ο Αλφρέδος βγήκε από το κρησφύγετο του και πορεύτηκε προς την τοποθεσία «Πέτρα του Έγκμπερτ», όπου συγκέντρωσε τους πολεμιστές από τις γύρω περιοχές. Ενθουσιασμένοι από την επιστροφή του βασιλιά τους οι Σάξονες κινήθηκαν προς βορράν για να συναντήσουν τους Δανούς. Ο Γκούθρουμ κατηφόρισε από το στρατόπεδο του Τσίπενχαμ και οι δύο στρατού συναντήθηκαν στο Έντινγκτον μεταξύ 6 και 12 Μαΐου. Παρ’ ότι η μάχη αυτή υπήρξε από τις σημαντικότερες της αγγλικής ιστορίας, λίγες πληροφορίες είναι γνωστές για αυτήν. Οι Δανοί επιτέθηκαν πρώτοι, όμως το τείχος ασπίδων των Σαξόνων άντεξε την έφοδο τους. Ύστερα ο Αλφρέδος οδήγησε τους άνδρες του σε αντεπίθεση, προκαλώντας βαριές απώλειες στον εχθρό.
Ήταν η αρχή μίας άγριας καταδίωξης που κατέληξε πίσω στο Τσίπενχαμ, όπου ο Γκούθρουμ και οι επιζήσαντες Δανοί προσπάθησαν να βρουν καταφύγιο. Ο Αλφρέδος ξεκαθάρισε ολόκληρη την περιοχή από τρόφιμα και επέβαλε αποκλεισμό. Μην αντέχοντας την πείνα, δύο εβδομάδες αργότερα οι Δανοί κατέθεσαν τα όπλα. Με τη λεγόμενη «συνθήκη του Γουέντμορ» ο Γκούθρουμ υποχρεώθηκε να εκκενώσει τα εδάφη του Ουέσσεξ και να βαπτιστεί χριστιανός. Ο Αλφρέδος έγινε ανάδοχος του, δίνοντας του το όνομα Έθελσταν. Όντως μέχρι το 879 οι Βίκινγκς είχαν αποχωρήσει από τα Τσίπενχαμ και εγκατασταθεί στην Ανατολική Αγγλία. Το Ουέσσεξ και μαζί του όλη η χριστιανική Αγγλία είχε σωθεί. Ταυτόχρονα όμως είχε παγιωθεί η μονιμότητα της δανικής εγκατάστασης στα ανατολικά: σε καμία περίπτωση ο Αλφρέδος δεν είχε τη δύναμη να ανατρέψει τα βασίλεια του Danelaw. Η πολιτιστική, δημογραφική και γενετική ακόμη κληρονομιά των Δανών είναι παρατηρήσιμη ακόμη και σήμερα.
Τα τελευταία χρόνια και η επανεμφάνιση της απειλής
Η μάχη του Έντινγκτον και οι συνακόλουθες συνθήκες που καθόρισαν τις σχέσεις μεταξύ Δανών και Αγγλοσαξόνων ακολούθησε ένα διάλειμμα ειρήνης. Μία δύναμη Δανών που το 878 είχε αποβιβαστεί στην ανατολή, την επαύριο της μάχης του Έντινγκτον δεν αποτόλμησε να επιτεθεί και έτσι επέστρεψε στην Ευρώπη, αφού πρώτα διαχείμασε στο σημερινό Φούλαμ του Λονδίνου. Σποραδικές επιδρομές ελάμβαναν τακτικά χώρα, με τον Αλφρέδο να ηγείται ο ίδιος ή να αποστέλλει δυνάμεις προς αντιμετώπιση τους. Το 881 οι Σάξονες κέρδισαν μία μικρή ναυμαχία, ενώ το 885 μία στρατιά Δανών ετράπη σε φυγή, αφού ο στρατός του Ουέσσεξ έλυσε την πολιορκία του Ρότσεστερ. Ακολούθησαν ναυτικές επιθέσεις αντιποίνων κατά των Δανών της Ανατολικής Αγγλίας, ενώ το 886 πολιορκήθηκε και κατελήφθη το ίδιο το Λονδίνο. Με το παλαιό βασίλειο της Μερκίας ουσιαστικά να φυτοζωεί υπό το ζυγό των Δανών, η πόλη και οι δυτικές, ελεύθερες επαρχίες της Μερκίας δήλωσαν υποταγή στον Αλφρέδο. Το Ουέσσεξ έγινε το κέντρο του αγγλικού κόσμου ως η μόνη αξιόλογη στρατιωτική και πολιτική δύναμη. Παρ’ ότι ήλεγχε μόνο ένα τμήμα της όλης Αγγλίας, ο Αλφρέδος θα αυτοαποκληθεί «βασιλιάς των Αγγλοσαξόνων». Το Λονδίνο, ερειπωμένο και σχεδόν ακατοίκητο ύστερα από δεκαετίες πολέμων, αναγεννήθηκε συνοδεία νέων έργων χωροταξίας και οχύρωσης.
Ταυτόχρονα ο Αλφρέδος προχώρησε σε εκτεταμένες εσωτερικές μεταρρυθμίσεις. Όντας ο ίδιος λάτρης των γραμμάτων, ενθάρρυνε όσο περισσότερο μπορούσε την εκπαίδευση, ιδρύοντας σχολεία και μεριμνώντας την παραγωγή βιβλίων τόσο στην λατινική όσο και στην αγγλική γλώσσα. Εξαιρετικά θρησκευόμενος και σε διαρκή επικοινωνία με τον πάπα, θεμελίωσε ή ανοικοδόμησε μοναστήρια και ενθάρρυνε τη μόρφωση του κλήρου. Το έργο του επεκτάθηκε και στη νομοθεσία, τόσο ως προς την κωδικοποίηση όσο προς την αναθεώρηση, αναμειγνύοντας παραδοσιακά αγγλοσαξονικά με χριστιανικά στοιχεία. Τέλος, έχοντας μόλις βγει από έναν αιματηρό και δύσκολο πόλεμο, ο Αλφρέδος φρόντισε να μη βρεθεί ποτέ ξανά το Ουέσσεξ αδύναμο και απροετοίμαστο απέναντι στους Δανούς ή όποια άλλη απειλή.
Έχοντας μελετήσει το σύστημα αμύνης των Φράγκων, δημιούργησε ένα σύστημα οχυρώσεων που εκτείνονταν σε ολόκληρο το Ουέσσεξ, με στόχο τον περιορισμό της ελευθερίας κινήσεων των επιδρομέων. Ενθυμούμενος πόσο οι ίδιοι οι Σάξονες είχαν δυσκολευτεί αντιμετωπίζοντας οχυρωμένους εχθρούς και πως οι Δανοί, που κύριο στόχο είχαν τη λεηλασία, προτιμούσαν εύκολους στόχους, φρόντισε να δημιουργήσει φρούρια σε στρατηγικά σημεία της επικράτειας ώστε να εξασφαλίσει την κάλυψη έναντι μια νέας απειλής. Με οχυρά παντού τριγύρω τους και με λίγα μέσα για την εκπόρθηση τους (η πολιορκητική τέχνη θα αναπτυχθεί αιώνες αργότερα στο μεσαιωνικό κόσμο), οι Βίκινγκς θα βρίσκονταν σε μόνιμη δυσκολία εύρεσης στόχου και υπό διαρκή απειλή περικύκλωσης από τις τοπικές φρουρές. Ο συνδυασμός προστατευμένων σημείων αμύνης και της μόνιμης φύλαξης τους έδινε σημαντικό πλεονέκτημα στο Ουέσσεξ, το οποίο ως τότε στηριζόταν σε ένα βραδυκίνητο σύστημα κλήσης πολιτοφυλάκων. Τα οχυρά συνένωνε ένα δίκτυο οδών, πιθανώς οι πρώτες που χαράχθηκαν με «κρατική» πρωτοβουλία μετά τη ρωμαϊκή εποχή. Η κατασκευή των οχυρών (burhs) ήταν υπόθεση αρκετά δαπανηρή που απαίτησε αυξημένη φορολογία για να χρηματοδοτηθεί. Δεν ήταν λίγες οι περιπτώσεις που ο Αλφρέδος χρειάστηκε να καταφύγει σε απειλές επί των διαφόρων αρχόντων για να καλύψουν τις υποχρεώσεις τους. Το κεφάλαιο των στρατιωτικών μεταρρυθμίσεων του Αλφρέδου κλείνει με τη δημιουργία ισχυρού στόλου. Παρ’ ότι και παλαιότερα το Ουέσσεξ είχε παρατάξει πολεμικά πλοία εναντίον των Δανών, κανένας βασιλιάς δεν είχε μεριμνήσει για το ναυτικό τόσο όσο εκείνος.
Οι προετοιμασίες αυτές σύντομα έμελε να δοκιμαστούν στην πράξη. Το 892 σήμανε την αποχώρηση δυνάμεων Βίκινγκς από την Ευρώπη και ανακατεύθυνση των επιδρομικών τους διαθέσεων προς την Αγγλία. Δύο στόλοι από συνολικά 330 πλοία αποβιβάστηκαν στο Κεντ, μεταφέροντας 3-4.000 πολεμιστές με τις οικογένειες τους. Το μέγεθος της απειλής, που όπως δείχνει η μεταφορά αμάχων είχε στόλο όχι απλά τη λεηλασία αλλά τον αποικισμό, κινητοποίησε άμεσα τον Αλφρέδο και τους Σάξονες. Αρχικά οι Δανοί κατέλαβαν ένα ημιτελές οχυρό και προωθήθηκαν στο εσωτερικό, το σύστημα όμως των burhs τελικά τους σταμάτησε. Καθηλωμένοι στα σύνορα με το Ουέσσεξ, οι Δανοί δέχθηκαν μία σειρά από ήττες, ενώ η επέμβαση των συγγενών τους από το Danelaw βελτίωσε μόνο προσωρινά την κατάσταση. Υπό την ηγεσία του Αλφρέδου και του γιου του Εδουάρδου, οι Άγγλοι κατόρθωσαν να καταδιώξουν τον εχθρό και ύστερα να τον αποκλείσουν στα στρατόπεδα του. Χωρίς εμπειρία σε πόλεμο φθοράς, χωρίς περιθώρια μεγάλων ελιγμών και εν τέλει χωρίς προμήθειες, οι Δανοί αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν στο Danelaw ή να επιστρέψουν στην Ευρώπη (896). Ο Αλφρέδος πέθανε τρία χρόνια αργότερα, σε ηλικία 50 ετών.
Επίλογος
Ο Αλφρέδος του Ουέσσεξ είναι ο μόνος Άγγλος βασιλιάς (μαζί με τον Κνουτ της Νορβηγίας το 10ο αιώνα) τον οποίο κοσμεί το επίθετο «ο Μέγας». Χάρη στις στρατιωτικές του ικανότητες, την φιλοπονία και την ευρύτητα πνεύματος του, όχι μόνο διέσωσε το Ουέσσεξ και όλη την Αγγλία από ολοκληρωτική κατάρρευση στα χέρια των Βίκινγκς, αλλά έθεσε της βάσεις για την ανάπτυξη μίας απομονωμένης, υπανάπτυκτης και ξεχασμένης ρωμαϊκής επαρχίας σε ένα κράτος με στοιχειώδη οργάνωση, στρατιωτική δύναμη και ανανεωμένο πολιτισμό. Για πρώτη φορά ο επικός αγώνας του Αλφρέδου ενέπνευσε ισχυρά αισθήματα ομοψυχίας και γέννησε την πρώτη συνείδηση των ως τότε πολυδιασπασμένων και αλληλοσπαρασσόμενων Αγγλοσαξόνων ως ένα έθνος. Βέβαια επρόκειτο για την πρώτη, σπερματική εμφάνιση της αγγλικής ταυτότητας.
Οι Βρετανικές νήσοι θα ζήσουν πολλές ακόμη ανακατατάξεις, με σημαντικότερη την τελική κατάκτηση της Αγγλίας από τους Νορμανδούς του Γουλιέλμου του Νόθου (1066) και την οριστική πτώση των Σαξόνων. Και ενώ η χώρα θα διανύσει πολύ δρόμο και πολλούς αιώνες ακόμη ώσπου να συγκροτηθεί σε έθνος κράτος με τη σύγχρονη έννοια, το έργο του Αλφρέδου υπήρξε αναμφισβήτητα ο πρώτος θεμέλιος λίθος της αγγλικής ενότητας. Οι Καθολικοί τον τίμησαν (έστω χωρίς επίσημη εκκλησιαστική αναγνώριση) ως Άγιο, ενώ οι μεταγενέστεροι Διαμαρτυρόμενοι Μεταρρυθμιστές επικαλέστηκαν το παράδειγμα του για να μεταφράσουν τα ιερά κείμενα από τα λατινικά στα αγγλικά.
Τα πολεμικά και πολιτικά του κατορθώματα, η παρακαταθήκη του στον τομέα των γραμμάτων και ο ήπιος, ελεήμων χαρακτήρας του τον έχουν καθιερώσει στη συλλογική μνήμη των Βρετανών ως πατέρα της πατρίδας.
Πρώτη δημοσίευση: περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, 2017
