Γράφει ο Μάριος Νοβακόπουλος, διεθνολόγος
Οι λόγιοι συχνά αρέσκονται να περιγράφουν την ανθρώπινη ιστορία ως μία σειρά επαναστάσεων, ριζικών αλλαγών σε μία γραμμική πορεία προς το μέλλον. Αυτές οι επαναστάσεις, ρήξεις με την υπάρχουσα τάξη και τρόπο και κομιστές του νέου, αξιολογούνται τις περισσότερες φορές ως σταθμοί στην οδό της προόδου, της φωτίσεως και της της ανθρωπότητος, των ανθρωπίνων κοινωνιών και των ατόμων που τις απαρτίζουν. Αν και σε πολιτικά, κοινωνικά ή ηθικά ζητήματα τούτη η οπτική εξαρτάται άμεσα από τις αξίες του παρατηρητού οπότε οι απόψεις ποικίλουν, στις τεχνικές υποθέσεις το πεδίο είναι πιο απλό. Και εκεί μπορεί κανείς να αμφισβητήσει εάν οι εξελίξεις είναι θετικές ή αρνητικές, αλλά η πορεία του ανθρώπου προς μεθόδους και εργαλεία που του εξασφαλίζουν ολοένα και μεγαλύτερη δύναμη είναι αδιαμφισβήτητη.
Σήμερα θα μιλήσουμε για την Αγροτική Επανάσταση, η οποία θεωρείται σημείο σταθμός της προϊστορίας, καθώς σηματοδοτεί την μετάβαση από τον άνθρωπο-κυνηγό και τροφοσυλλέκτη στον άνθρωπο-αγρότη, ο οποίος θα αποτελέσει την πολυπληθέστερη ομάδα και τον πυλώνα των περισσοτέρων κοινωνιών και οικονομικών μέχρι να ανατείλει τον 18ο αιώνα η επόμενη επανάσταση, η βιομηχανική. Αποτελεί από τις πιο κρίσιμες διαδικασίες της παγκοσμίου ιστορίας, λόγω του πόσο ριζικά άλλαξε τον τρόπο ζωής και οργανώσεως του είδους. Από τα κύρια χαρακτηριστικά της ήταν η μόνιμη εγκατάσταση των ανθρώπων σε ένα τόπο καλλιεργείας, όπου αναπτύχθηκαν οι οικισμοί τους – φθίνει δηλαδή ο νομαδικός τρόπος ζωής, με τον οποίο οι παλαιότεροι κυνηγοί ακολουθούσαν τα κοπάδια των φυτοφάγων όπου εκείνα πήγαιναν.
Για να δούμε το ιστορικό και γεωγραφικό πλαίσιο, να σημειώσουμε πως η Αγροτική επανάσταση α) εκτυλίχθηκε σε βάθος αιώνων και β) εκδηλώθηκε συγχρόνως σε πολλά μέρη του κόσμου άσχετα μεταξύ τους. Παλαιά θεωρείτο πως οικουμενική κοιτίδα της γεωργίας υπήρξε η λεγόμενη Εύφορη Ημισέληνος της Μέσης Ανατολής (Νείλος-μεσογειακή ακτή-νοτιοανατολική Μικρά Ασία-Μεσοποταμία), όπου υπάρχουν στοιχεία καλλιεργειών και μονίμων εγκαταστάσεων από το 9500-8500 π.Χ. Σήμερα, περισσότερα στοιχεία δίνουν μία εικόνα πολλών εστιών αναπτύξεως της γεωργίας, σε διαφορετικό χρονικό ορίζοντα η κάθε μία: κεντρική και νότιος Αμερική, Κίνα, Νέα Γουινέα, Αφρική. Πέρα από την γεωγραφική έκταση, διαφορές παρατηρούνται και στα φυτά ή τα ζώα που εξημερώνονται – διότι γεωργία και κτηνοτροφία συνδέονται στενότατα. Το σιτάρι καλλιεργήθηκε το 9000 π.Χ., τα όσπρια το 8000, οι ελιές το 5000, το αμπέλι μόλις το 3500. Να σημειωθεί πως αυτό το κύμα εξημερώσεως ζώων και φυτών ξεκίνησε και σχεδόν ολοκληρώθηκε εκείνη την περίοδο. Με την ολοκλήρωση της Αγροτικής επαναστάσεως σχεδόν όλα τα φυτά και ζώα που μπορούσε να διαχειριστεί ο άνθρωπος, τιθασεύτηκαν. Έκτοτε ελάχιστη πρόοδος έχει υπάρξει.
Με την μόνιμη εγκατάσταση των ανθρώπων, τη δημιουργία σταθερών οικισμών και την αφοσίωση στην γεωργία, από τις πιο βασικές συνέπειες ήταν η αύξηση της περιπλοκότητος των ανθρωπίνων κοινωνιών. Αυτό δε σημαίνει πως στην πρότερη κατάσταση οι κυνηγοί και τροφοσυλλέκτες ζούσαν ενστικτωδώς – και εκείνοι ανέπτυσσαν κοινωνικές διαδικασίες, δομές, έθιμα και τέχνες. Όμως η γεωργία σήμαινε κατακόρυφη αύξηση της παραγομένης τροφής, αυτό που οι ιστορικοί ονομάζουν «θερμιδικό πλεόνασμα». Πλέον δεν ήταν ανάγκη σχεδόν όλοι οι άνθρωποι να ασχολούνται με την εύρεση τροφής, ευνοήθηκε λοιπόν ο καταμερισμός εργασίας. Ο πληθυσμός αυξήθηκε, δημιουργήθηκαν πόλεις και σιγά σιγά η ανθρωπότητα και ο τρόπος ζωής της άρχισε να παίρνει μία πιο αναγνωρίσιμη μορφή. Με την εφεύρεση της γραφής το 3000 π.Χ. θεωρείται πως μπαίνουμε στην καθαυτό «ιστορία».
Τα προβλήματα της νέας ζωής
Στην κλίμακα της ανθρωπίνου γνώσεως και ισχύος, η αγροτική επανάσταση αναμφισβήτητα υπήρξε ένα βήμα προς την αύξηση των. Μαζί της ήρθαν νέες τεχνικές, νέες δυνατότητες και πρακτικές, όπως η εξημέρωση ζώων και φυτών, η αποθήκευση, η κατασκευή νέων εργαλείων, νέου τύπου παρατηρήσεις του καιρού και των εποχών. Όπως είδαμε μόλις, η γεωργία και η κτηνοτροφία αύξησαν το διαθέσιμο φαγητό και συνεπώς τον πληθυσμό, την κατανομή εργασίας κ.α. Τι αμφιβολία λοιπόν μπορεί να υπάρξει από το να χαιρετίσουμε τα γεγονότα αυτά ως μέγιστη πρόοδο της ανθρωπίνου ιστορίας; Εμείς δρέπουμε τους καρπούς της αγροτικής επαναστάσεως, το ίδιο και η ανθρωπότητα συνολικά με τον πολιτισμό της. Ποιες ήταν όμως οι συνέπειες για τους ανθρώπους της εποχής;
Για τον μέσο άνθρωπο το πέρασμα από τη ζωή του κυνηγού στη ζωή του αγρότου δεν σήμαινε απαραιτήτως βελτίωση των συνθηκών και της ποιότητος του βίου του. Μάλλον το αντίθετο. Η στατικότητα των γεωργικών κοινοτήτων σε έναν τόπο, όπως και η μονοκαλλιέργεια ενός είδους φυτού αύξανε τον κίνδυνο της λιμοκτονίας. Δεν ήταν πλέον τόσο απλό η ομάδα να μετακινηθεί και να αφήσει πίσω τη γη και τα σπίτια της, ούτε να αναζητηθούν άλλες πηγές τροφής. Η μονοκαλλιέργεια οδηγούσε ακόμη σε μία διατροφή βασισμένη ενίοτε σχεδόν αποκλειστικά γύρω από ένα είδος: μόνο σιτηρά, μόνο πατάτες, μόνο ρύζι. Αυτό σήμαινε πως οι περισσότεροι γεωργοί δεν λάμβαναν όλα τα θρεπτικά συστατικά που χρειάζεται ένας υγιής οργανισμός. Η γεωργία λοιπόν έφερε αύξηση της ποσότητος των θερμίδων, αλλά μείωσε την ποικιλία, με αποτέλεσμα έλλειψη εναλλακτικών σε περιόδους κρίσεως και μείωση της ποιότητος της διατροφής. Όλα αυτά ενώ οι άνθρωποι δούλευαν πιο σκληρά από ποτέ (σε σωματικές εργασίες για τις οποίες το σώμα μας ακόμη δεν έχει προσαρμοστεί, με αποτέλεσμα π.χ. πόνους στη μέση και τα γόνατα), ουσιαστικά οι ίδιοι εξημερωμένοι από τα φυτά τους, τα οποία κυριάρχησαν στη γη εις βάρος των φυσικών ανταγωνιστών τους.
Περισσότερη τροφή σημαίνει περισσότεροι άνθρωποι, άρα συσπείρωση τους σε μεγάλους οικισμούς, οι οποίοι σταδιακά θα εξελιχθούν σε αληθινές πόλεις. Αυτός ο συνωστισμός υπήρξε το κατάλληλο περιβάλλον για την ανάδυση και εξάπλωση επιδημιών, της μεγάλης μάστιγος των πόλεων μέχρι τουλάχιστον τα τέλη του 9ου αιώνος. Η μετάβαση από το νομαδικό κυνήγι στην γεωργία συνοδεύτηκε από αύξηση της παιδικής θνησιμότητος.
Παράλληλα, με τροφή και πόρους σε μακροχρόνια αποθήκευση, με περισσοτέρους ανθρώπους και άρα περιπλοκότερες σχέσεις, με σταθερές κατοικίες και γη-πηγή τροφής, η κοινωνική οργάνωση άρχισε να αλλάζει. Πολλοί ιστορικοί και ανθρωπολόγοι ανάγουν στην Αγροτική επανάσταση την εμφάνιση της ανισότητος μεταξύ των ανθρώπων, αλλά και μεταξύ ανδρών και γυναικών. Τούτα τα συμπεράσματα εντάσσονται στην θεωρία των «ευγενών αγρίων», με διάσημο κήρυκα τον διαφωτιστή φιλόσοφο Ζαν Ζακ Ρουσώ, κατά την οποία οι πρωτόγονοι άνθρωποι ήταν αγαθοί, αθώοι και είχαν τα πάντα κοινά. Πατώντας σε αυτήν την διαπίστωση, αργότερα ο Καρλ Μαρξ θα περιγράψει αυτήν την κατάσταση ως «πρωτόγονο κομμουνισμό», το πρώτο στάδιο οικονομικής και κοινωνικής οργανώσεως του ανθρώπου (με την δουλοκτησία, την φεουδαρχία, τον καπιταλισμό τον σοσιαλισμό και τον κομμουνισμό να έπονται). Είναι δεδομένο πως η έλευση της γεωργίας άλλαξε τις κοινωνικές θέσεις και πιθανώς ευνόησε ιεραρχικά συστήματα, όμως σήμερα οι περισσότεροι ειδικοί αμφιβάλλουν τόσο για την αθωότητα, όσο και για την ισοπολιτεία των ανθρώπων πριν την γεωργία.
Παρ’ ότι υπάρχουν στοιχεία που δείχνουν τις προγεωργικές κοινωνίες να εμπλέκονται σε άγριες και πολύνεκρες συγκρούσεις, η αγροτική επανάσταση έκανε τον πόλεμο πιο φονικό και μαζικό. Ο μονίμως εγκατεστημένος γεωργός δεν μπορεί να αφήσει τα σπίτια και τα χωράφια του με τον ίδιο τρόπο που ο νομάς θα μαζέψει τα πράγματα του και θα διαφύγει από την μία κοιλάδα στην άλλη. Θα χρειαστεί να μείνει στη θέση του και να πολεμήσει. Η μεγαλύτερη πυκνότητα του πληθυσμού σήμαινε από την άλλη περισσότερη πιθανότητες τριβής και εξάρσεων βίας. Μέχρι να αναπτυχθούν πιο περίπλοκες κοινωνικές δομές για να επιβληθεί μία εσωτερική τάξη (π.χ. βασίλεια), ο κόσμος των πρωίμων αγροτών ήταν αντιστοίχως φιλοπόλεμος και χαώδης με των κυνηγών προκατόχων τους.
Βραχυπρόθεσμος πόνος, μακροπρόθεσμα ωφέλη
Που μας οδηγούν αυτά τα στοιχεία; Βλέπουμε πως η Αγροτική επανάσταση υπήρξε η βάση για όλην την ανάπτυξη του υλικού και πνευματικού πολιτισμού της ανθρωπότητος, από τότε μέχρι σήμερα. Κι όμως σε άμεσο επίπεδο η ζωή των πρώτων αγροτών δεν υπήρξε καλύτερη. Αυτή η αντίφαση, καθώς και η διάψευση παλαιοτέρων αφηγημάτων γραμμικής προόδου, έχει κάνει ανθρωπολόγους και μελετητές να χαρακτηρίσουν την γεωργία ως «το μεγαλύτερο λάθος στην ιστορία του ανθρωπίνου είδους», μία «παγίδα». Σήμερα δρέπουμε τους γλυκείς καρπούς (κυριολεκτικά), αλλά πως επέλεξαν οι τότε άνθρωποι μία τόσο δυσάρεστη μετάβαση; Ο Ισραηλινός επιστήμονας Yuval Noah Harari, συγγραφέας του ευπωλήτου βιβλίου Sapiens, αναρωτιέται αν θα μπορούσε ένα μικρό κορίτσι της αγροτικής αρχαιότητος να πει: «Πεθαίνω από υποσιτισμό, αλλά σε 2.000 χρόνια οι άνθρωποι θα έχουν άφθονο φαγητό και θα ζουν σε μεγάλα σπίτια με κλιματισμό, συνεπώς τα δεινά μου είναι μία θυσία που αξίζει να κάνω». Όχι φυσικά. Ο άνθρωπος είναι πολύ ασθενής όταν έρχεται η ώρα της μακροπροθέσμου σκέψεως – πολλώ δε αν μιλάμε για τόσες γενιές αφού ο ίδιος εκλείψει.
Εδώ ακριβώς είναι η απάντηση. Στην γεωργία ο άνθρωπος βρήκε περισσότερη τροφή και άρα τη δυνατότητα για μεγάλη πληθυσμιακή αύξηση. Αυτό είναι που εν τέλει είχε σημασία. Μιλώντας με εξελικτικούς όρους, η γεωργία έδωσε τη δυνατότητα πολύ μεγαλυτέρας διασποράς των γονιδίων του ατόμου και του είδους, μέσω περισσοτέρων απογόνων. Η πτώση του επιπέδου διαβιώσεως δεν έγινε άμεσα αντιληπτή, πολλώ δε σε θεωρητικό επίπεδο, καθώς η μετάβαση στην γεωργία ήταν διαδικασία αργή, σταδική και ασυνείδητη – δεν μαζεύτηκαν οι φυλές των νομάδων κυνηγών και αποφάσισαν να γίνουν δια μίας γεωργοί. Μεγάλοι πληθυσμοί και κατανομή εργασιών σημαίνει μεγαλύτερη δύναμη, που ευνόησε περαιτέρω τους εγκατεστημένους λαούς. Ακόμη και οι περισσότεροι νομάδες, άλλωστε, έγιναν στην πορεία κτηνοτρόφοι.
Μία φαινομενικά λάθος κίνηση και παγίδα έδωσε εν τέλει στις ανθρώπινες κοινωνίες ένα μεγάλο πλεονέκτημα βιολογικής επικρατήσεως και συγκεντρώσεως ισχύος. Χωρίς την γεωργία δεν θα υπήρχαν ούτε μεγάλοι πολιτισμοί, ούτε πόλεις. Ούτε φυσικά η τεχνολογία του σήμερα, την οποία χρησιμοποιούμε για να αναρωτηθούμε μήπως η αγροτική επανάσταση ήταν ένα λάθος
ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΑΝΑΓΝΩΣΗ
