Γράφει ο Μάριος Νοβακόπουλος
διεθνολόγος
Η διάδοση της αγάπης για την Βυζαντινή ιστορία και η έκθεση της σε ένα ευρύτερο κοινό είναι μία από τις πρωταρχικές αποστολές αυτής της στήλης τα τελευταία χρόνια. Παρεξηγημένη και θαμμένη στα αζήτητα της επικρατούσας κουλτούρας, η ιστορία των Ανατολικών Ρωμαίων προγόνων μας όχι μόνο φωτίζει πτυχές της ταυτότητος και σφραγίζει την ανά τους αιώνες ελληνική συνέχεια, αλλά και προσφέρει εκατοντάδες ηρωικά πρότυπα, καλλιτεχνικούς θησαυρούς, ενδιαφέρουσες προσωπικότητες και επικές μάχες.
Ευτυχώς τα τελευταία χρόνια έχει υπάρξει πολύ μεγάλη παραγωγή βιβλίων γύρω από το Βυζάντιο, ενώ παλαιότερα κλασσικά έργα έχουν γνωρίσει ανανεωμένο ενδιαφέρον. Εσχάτως η βυζαντινή ιστορία έχει κάνει και τα πρώτα της βήματα στο διαδίκτυο.
Όπως ισχύει στους περισσότερους κλάδους της γνώσεις, ένας αρχάριος, ένας άνθρωπος με μεγάλο ενδιαφέρον αλλά με περιορισμένες (ακόμη) γνώσεις για τη βυζαντινή ιστορία, χρειάζεται έναν εισαγωγικό οδηγό στην μελέτη του, για να μην «χαθεί» μέσα στις λεπτομέρειες και τις πιο περίπλοκες πλευρές του θέματος. Αποφάσισα λοιπόν, από την δική μου εμπειρία και σε ρωτώντας μερικούς φίλους, να φτιάξω έναν μικρό κατάλογο βιβλίων για όσους τώρα ακροθιγώς αγγίζουν το ευρύ σώμα της χιλιόχρονης αυτοκρατορικής ιστορίας.
Το να επιλέξει κανείς μόνο 10 βιβλία ως βάση της περί Βυζαντίου γνώσης είναι δύσκολη αποστολή. Υπάρχει ένας μακρύς κατάλογος «κλασσικών» έργων από Έλληνες και ξένους βυζαντινολόγους, τα οποία θεωρούνται εκ των ων ουκ άνευ στον κλάδο: Εδουάρδος Γίββων, Κάρολος Ντηλ, Κύριλλος Μάνγκο, Αλέξανδρος Βασίλιεφ, Διονύσιος Ζακυνθινός κ.ο.κ. Ακόμη και εάν επικεντρωθεί κανείς μόνο στα έργα εισαγωγικής φύσεως, και αυτά είναι πολυάριθμα, με πρόσφατα παραδείγματα του Διονύση Σταθακόπουλου, του Μισέλ Καπλάν και της Έιβριλ Κάμερον. Στη δική μας προσπάθεια θα προσπαθήσουμε να ισορροπήσουμε ανάμεσα σε μερικά κλασσικά έργα-σημεία αναφοράς, εισαγωγικούς οδηγούς και κάποια άλλα βιβλία, πιο άγνωστα που θεωρούμε πως αξίζουν την προσοχή σας. Για να υπάρχει όσο το δυνατόν ευρύτερη εκπροσώπηση, δεν θα επιλεγούν πάνω από ένα βιβλίο ανά συγγραφέα.
Πάμε!
Από τα πλέον ευπώλητα βιβλία βυζαντινής ιστορίας, το «Γιατί το Βυζάντιο» είναι ένας απλός οδηγός που απευθύνεται ακριβώς στον Έλλην ο οποίος δεν έχει εξοικείωση με το αντικείμενο και θέλει να μάθει περισσότερα. Μέσα στις σελίδες του βιβλίου η κ. Γλύκατζη-Αρβελέρ δίνει ένα πολύ στοιχειώδες περίγραμμα της βυζαντινής ιστορίας, μαζί με ουσιώδη ζητήματα όπως ο ρόλος της Εκκλησίας και τους αυτοκράτορος, η ταυτότητων των κατοίκων, η σχέση με τη Δύση και την αρχαιοελληνική κληρονομιά, καθώς και η επιβίωση του Βυζαντίου πέρα από την πτώση του, ιδίως μέσα στην ψυχή του Νεοέλληνος.
Σε αυτό το εξαιρετικά καλογραμμένο βιβλίο, ο διακεκριμένος Βρετανός ιστορικός εκθέτει τον αναγνώστη – τον αγγλόφωνο της δεκαετίας του 1930, δηλαδή σε μία κουλτούρα και εποχή με ελάχιστες γνώσεις περί Βυζαντίου – όλο το βαθύτερο περιεχόμενο της ιστορίας και κληρονομιάς του Ανατολικού Ρωμαϊκού κράτους. Ο αναγνώστης θα βρει κεφάλαια για την οικονομία, το δίκαιο, την τέχνη, τον στρατό, την θρησκεία και γενικά κάθε πτυχή της βυζαντινής χιλιετίας.
Με τον πρώτο τόμο να εκδίδεται το 1925 και τον δεύτερο μία δεκαετία αργότερα, το έργο του Βασίλιεφ είναι ένα από τα αγαπημένα κλασσικά της βυζαντινολογίας. Προσφέρει μία λεπτομερή όσο και συνεκτική έκθεση του βίου, εσωτερικού και εξωτερικού, της αυτοκρατορίας από τη γένεση ως την πτώση.
Ένα ογκωδέστατο βιβλίο, το «Βυζαντινό κράτος» θα μπορούσε να είχε τον εμπορικό υπότιτλο «όλα όσα θα ήθελες να μάθεις για το Βυζάντιο». Με υψηλές αξιώσεις πληρότητος, βάθους και σφαιρικότητος, το έργο αυτό περιέχει λίγο ως πολύ τα πάντα. Χωρίζεται σε τρία μέρη: το πρώτη συνιστά μία συμβατική εξισόρηση της βυζαντινής ιστορίας, το δεύτερο ανάλυση τομέων όπως η πολιτική θεωρία, η κοινωνική οργάνωση, η Εκκλησία και η δικαιοσύνη. Το τρίτο μέρος πραγματεύεται την διαχρονική και διεθνή ακτινοβολία της αυτοκρατορίας.
Πως άντεξε το Βυζάντιο τόσους αιώνες; Πως αντιμετώπισε τόσους εχθρούς με επιτυχία και διατηρήθηκε επί μακρόν ως η σημαντικότερη δύναμη της εποχής του; Την απάντηση εδώ θέλει να δώσει ο καθηγητής διεθνών σχέσεων κ. Παπασωτηρίου. Το βιβλίο, τόσο ιστορική πραγματεία όσο και ανάλυση σύμφωνα με τα διεθνολογικά εργαλεία, ξεκινά επεξηγώντας τι είναι στρατηγική και ποια τα είδη της. Στη συνέχεια αναλύεται η βυζαντινή εξωτερική πολιτική της μέσης περιόδου, από τον Ιουστινιανό μέχρι το Μαντζικέρτ. Ένα βιβλίο που θα γεμίσει τον αναγνώστη θαυμασμό για την πολιτική οξυδέρκεια, τη διορατικότητα, την πονηριά αλλά και την αποφασιστικότητα των Ανατολικών Ρωμαίων… μαζί με αγανάκτηση για τα λάθη τους.
Για τους λάτρεις της στρατιωτικής ιστορίας, που θα ήθελαν να μάθουν πιο συγκεκριμένα πράγματα για τις μάχες της αυτοκρατορίας και πως λειτουργούσε ο στρατός της, αυτό το βιβλίο είναι ό,τι πρέπει. Επιλέγοντας μία ανθολογία μερικών από τις σημαντικότερες μάχες της Ανατολικής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, ο Χάλντον μας γνωρίζει τον κόσμο του βυζαντινού στρατού, με τον εξοπλισμό του , τις τακτικές και τους αρχηγούς του. Από τα επικά κατορθώματα του Βελισαρίου μέχρι την συντριβή των Ρως από τον Ιωάννη Τσιμισκή, το βιβλίο θα σας απορροφήσει και δεν θα καταλάβετε πότε το τελειώσατε.
Σε ένα μικρό αλλά μεστό πληροφοριών βιβλίο, ο κ. Κουράκης αναλύει ένα από τα πιο γνωστά βυζαντινά εγχειρίδια μάχης, τα Τακτικά του Λέοντος του Σοφού (9-10ος αι.). Η ανάλυση γίνεται πιο ενδιαφέρουσα και διαφωτιστική με διαρκείς παραλληλισμούς με αρχαία ελληνικά και ρωμαϊκά συγγράμματα, αποδεικνύοντας την συνέχεια του ελληνορωμαϊκού τρόπου πολέμου την μεσαιωνική περίοδο. Ο συγγραφέας δηλώνει πως στόχος του δεν είναι μόνο να μεταδώσει ιστορική γνώση, αλλά να προσφέρει στον ταλαιπωρημένο Έλληνα της κρίσης την σοφία των προγόνων του σε κρίσιμους τομείς όπως η λήψη αποφάσεων, ο υπολογισμός του κινδύνου και η επικράτηση από μειονεκτική θέση, ώστε να πάρει εφόδια για την καθημερινότητα του.
8. Το Βυζάντιο όπως το είδαν οι Άραβες, Νάντια-Μαρία Ελ-Σεΐχ
Το Ισλαμ και συγκεκριμένα ο αραβικός κόσμος υπήρξε για πολλούς αιώνες ο βασικός γείτονας και αντίπαλος της Ανατολικής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Οι διμερείς σχέσεις χαρακτηρίζονται αφ’ ενός από αγρίους πολέμους, αφ’ ετέρου από στενές οικονομικές σχέσεις, πολιτιστικές αλληλεπιδράσεις και επιστημονικές ανταλλαγές. Με βάση τις αραβικές πηγές, η εκ Λιβάνου συγγραφέας εκθέτει αυτό το συναίσθημα αγάπης και μίσους, θαυμασμού και περιφρόνησης που έτρεφαν οι Άραβες προς τους Βυζαντινούς.
9. Βυζαντινών Βίος και Πολιτισμός, Φαίδων Κουκουλές
Όπως και με το μεγαλύτερο μέρος της ιστοριογραφίας, έτσι και τα έργα περί Βυζαντίου δίνουν σημασία κυρίως στην πολιτική, τον υψηλό πολιτισμό, την οικονομία, τον πόλεμο κ.α. Λίγος λόγος γίνεται για τον απλό άνθρωπο και την κοινωνία της καθημερινότητας. Πως ζούσαν οι Βυζαντινοί; Τι έτρωγαν και τι φορούσαν; Πως γιόρταζαν; Πως λειτουργο΄συε η οικογένεια και πως ανατρέφονταν τα παιδιά; Τι παροιμίες και αστεία έλεγαν; Αυτά και άλλα πολλά παρουσιάζει το κλασσικό, εξάτομο έργο του Φαίδωνος Κουκουλέ.
Στο τέλος της λίστας κάνουμε μία «ζαβολιά». Αυτό δεν αποτελεί ξεχωριστό έργο, αλλά κομμάτι του μνημειώδους πονήματος του εθνικού μας ιστορικού, της Ιστορίας του Ελληνικού Έθνους. Καθώς το όλο έργο είναι, ως γνωστόν, πολύ μεγάλο και δύσκολο να το διαβάσει κανείς γραμμικά, αυτή η έκδοση περιλαμβάνει μόνο την περίοδ οτης Εικονομαχίας, μία από τις πιο χαώδεις, ενδιαφέρουσες αλλά και άγνωστες της βυζαντινής ιστορίας. Με τον γλαφυρό λόγο και την όμορφη καθαρεύουσα του Κωνσταντίνου Παραπρρηγοπούλου να οδηγεί τον αναγνώστη, είναι ίσως από τους καλύτερους τρόπους να κλείσουμε τον κατάλογο μας.
Καλό διάβασμα!
