Μάριος Νοβακόπουλος*
Όταν ο Αλέξιος Κομνηνός κατέλαβε την εξουσία το 1081, δεν ήταν παρά ένας ακόμη επαναστάτης και σφετεριστής, ο πιο πρόσφατος κρίκος σε μία αλυσίδα διεκδικητών του θρόνου. Η πολιτική αστάθεια ήταν ενδημική μετά την εκπνοή της Μακεδονικής δυναστείας το 1056, και, δεδομένων των ασφυκτικών εξωτερικών πιέσεων, τίποτε δεν προμήνυε μία ομαλή εδραίωση της νέας δυναστείας. Ακόμη, ο Αλέξιος δεν είχε την πολυτέλεια να παραμένει στην Κωνσταντινούπολη και να ελέγχει άμεσα τους μηχανισμούς της εξουσίας: αντίθετα, πέρασε την πρώτη δεκαπενταετία περίπου της βασιλείας του σε εκστρατείες και στο πεδίο της μάχης. Είχε λοιπόν ανάγκη ενός ισχυρού και αξιόπιστου πυρήνα υποστηρικτών και επικούρων, ο οποίος θα του «έλυνε τα χέρια» για να ασχοληθεί με τα προβλήματα του κράτους. Βεβαίως, οι συγγενικοί δεσμοί πάντοτε είχαν σημασία για έναν αυτοκράτορα. Ο Αλέξιος όμως τους έκανε «συνταγματικούς».[1]
Η αυτοκρατορική οικογένεια
Ο νεαρός αυτοκράτορας λοιπόν στηρίχθηκε κατεξοχήν στην οικογένειά του. Έχει ήδη γίνει λόγος για τη δυναμική και ικανότατη μητέρα του Άννα Δαλασσηνή, η οποία ήταν αρχηγός του οίκου των Κομνηνών μετά το θάνατο του συζύγου της, και φρόντισε για την ασφάλεια και την πολιτική δικτύωση των παιδιών της. Όταν ο Αλέξιος έγινε αυτοκράτορας και χρειάστηκε να εκστρατεύσει κατά των Νορμανδών (Αύγουστος 1081), όχι απλώς εμπιστεύθηκε την αντιβασιλεία στην μητέρα του, αλλά της έδωσε πλήρεις βασιλικές εξουσίες με χρυσόβουλο.[2] Καθώς η ανάληψη τέτοιων καθηκόντων από μία γυναίκα δεν ήταν συνηθισμένη εκείνη την εποχή, η Άννα Κομνηνή φρόντισε να τονίσει τις εξαιρετικές ικανότητες της γιαγιάς της, «ὤστε μὴ μόνον τὴν Ῥωμαίων ἀρχὴν διοικεῖν δύνασθαι, ἀλλὰ καὶ πᾶσαν τὴν ὀπουδήποτε βασιλείαν, ὁπόσην ἥλιος ἐφορᾷ».[3] Η Άννα Δαλασσηνή είχε πολύ μεγάλη επιρροή στον υιό της, ο οποίος τη σεβόταν και τη συμβουλευόταν, ενώ πάντοτε υπάκουε στις επιθυμίες της. Η Άννα Κομνηνή φθάνει στο σημείο να περιγράψει την σχέση του πατέρα του και της γιαγιάς της ως αυτή δούλου και δεσπότη.[4] Ευσεβής και αυστηρή, η Άννα Δαλασσηνή ανέλαβε την αναμόρφωση της ζωής στο παλάτι, η οποία από την εποχή του Κωνσταντίνου Μονομάχου χαρακτηρίζονταν από τρυφηλότητα και χαλαρά ήθη. Έχοντας η ίδια λάβει το αγγελικό σχήμα, μετέτρεψε τα ανάκτορα σε αληθινό μοναστήρι.[5] Σύμφωνα όμως με τον Ιωάννη Ζωναρά, από κάποιο σημείο και έπειτα ο Αλέξιος πρέπει να ενοχλήθηκε από τις υπερεξουσίες της μητέρας του, στο σημείο που θεωρούσε ότι κατέληγε να είναι αυτοκράτορας μόνο κατ’ όνομα. Δίσταζε όμως να την απομακρύνει, μη θελοντας να έρθει σε σύγκρουση μαζί της. Φαίνεται όμως πως η Δαλασσηνή αντιλήφθηκε τη δυσφορία του υιού της, για αυτό προτίμησε να αποσυρθεί ιδία βουλήσει στη μονή Πανεπόπτου, την οποία είχε ιδρύσει.[6] Μία αρμενική πηγή της εποχής παρουσιάζει μία άλλη εκδοχή, κατά των οποία η βασιλομήτωρ προσχώρησε στην αίρεση των Βλαχερνιτών, αναγκάζοντας τον Αλέξιο να την εξορίσει. Το ενδεχόμενο αυτό δεν κρίνεται πολύ πιθανό, όχι μόνο λόγω της θρησκευτικής προσήλωσης της Δαλασσηνής, αλλά και διότι απουσιάζει από τη διήγηση του (συχνά επικριτικού προς τον Αλέξιο) Ζωναρά.[7]
Στην επικράτηση του κινήματος των Κομνηνών σημαντικό ρόλο έπαιξε η Μαρία της Αλανίας, η οποία είχε αποξενωθεί από το Νικηφόρο Βοτανειάτη επειδή προσπαθούσε να απομακρύνει τον υιό της Κωνσταντίνο από τη διαδοχή. Η παραμονή της στα ανάκτορα μετά την άνοδο του Αλεξίου, ενώ η σύζυγός του Ειρήνη Δούκαινα έμενε με τον παππού της Ιωάννη, τροφοδότησε φήμες για ανάρμοστες σχέσεις της αυγούστας και του νέου αυτοκράτορα. Χρειάστηκε η δυναμική παρέμβαση των Δουκών ώστε η Ειρήνη να μείνει στα ανάκτορα και να στεφθεί αυτοκράτειρα. Αυτό, σε συνδυασμό με την αντίδραση της Άννας Δαλασσηνής στον γάμο του υιού της, έχει οδηγήσει στην υπόθεση ότι είχε ενορχηστρώσει ένα σχέδιο έξωσης της νύφης της.[8] Το πρώτο διάστημα της βασιλείας του Αλεξίου Κομνηνού πάντως, η Μαρία της Αλανίας διέμενε στο ανάκτορο της μονής των Μαγγάνων και ο υιός της, Κωνσταντίνος, εξακολουθούσε να προσφωνείται βασιλεύς μαζί με τον Αλέξιο, να φορά τα πορφυρά πέδιλα και να υπογράφει τα χρυσόβουλα.[9] Ο Αλέξιος φρόντισε να τον αρραβωνιάσει με την πρωτότοκη κόρη του, Άννα.[10] Σύντομα όμως η Μαρία της Αλανίας εξέπεσε από την εύνοια του αυτοκράτορα και αποσύρθηκε σε μοναστήρι «τὸ μὲν ἑκοῦσα, τὸ δέ τι τυραννουμένη», ενώ Κωνσταντίνος εξέπεσε από το αυτοκρατορικό αξίωμα και ο αρραβώνας του διαλύθηκε.[11] Ο νεαρός Δούκας ασθένησε και απεβίωσε λίγο αργότερα, σε νεαρή ηλικία.[12]
Μετά τη μητέρα του και ειδικά ύστερα από την απομάκρυνσή της, η αυγούστα Ειρήνη Δούκαινα είχε σημαντικό ρόλο στη βασιλεία του Αλεξίου Κομνηνού, ασκώντας μεγάλη επιρροή. Η Άννα Κομνηνή αναφέρεται με θαυμασμό στην στενή σχέση των γονέων της. Ο αυτοκράτορας προσπαθούσε να την παίρνει πάντοτε μαζί του στις εκστρατειες του, όπου όχι μόνo τον περιποιούταν αλλά και λειτουργούσε ως φύλακάς του από επιβουλές.[13] Στην απελπιστική οικονομική κατάσταση μετά την ήττα στο Δυρράχιο, η Ειρήνη πρώτη προσέφερε τα κοσμήματά της για να καλυφθούν οι ανάγκες του νορμανδικού πολέμου.[14] Όσο ο αυτοκράτορας μεγάλωνε και υπέφερε από ποδαλγίες, τόσο περισσότερο εξαρτιόταν από την αυγούστα και η επιρροή της γινόταν ισχυρότερη.[15]
Πρώτη κόρη του Αλεξίου ήταν η πορφυρογέννητη Άννα, γνωστή για το ιστοριογραφικό της έργο. Μετά τη διάλυση του αρραβώνα με τον Κωνσταντίνο Δούκα, ο αυτοκράτορας την πάντρεψε με το Νικηφόρο Βρυέννιο, υιό ή εγγονό του εξεγερμένου στρατηγού που είχε νικήσει το 1078.[16] Ο Βρυέννιος, άνθρωπος μεγάλης μόρφωσης και ικανοτήτων, επικουρούσε τον πεθερό του στις πολεμικές και διπλωματικές αποστολές του, ενώ είχε την εύνοια της αυγούστας. Η Ειρήνη και η Άννα μάλιστα τον προόριζαν για αυτοκράτορα αντί του υιού του Αλεξίου, πορφυρογέννητου Ιωάννη. Ο ίδιος όμως, προς απόγνωση της «φίλαρχης»[17] Άννας, δε φαίνεται να έδειξε ενδιαφέρον για το θρόνο. Ο ανταγωνισμός για τη διαδοχή, ο οποίος σοβούσε για χρόνια, κορυφώθηκε στη νεκρική κλίνη του αυτοκράτορα. Παρά τις παρακλήσεις της γυναίκας του, ο Αλέξιος έδωσε το δακτυλίδι του στον Ιωάννη (που είχε άλλωστε στεφθεί συμβασιλεύς από νηπιακή ηλικία),[18] ο οποίος έσπευσε να ανακηρυχθεί αυτοκράτορας προτού καν εκπνεύσει ο πατέρας του.[19]
Πέρα από τη μητέρα και τη σύζυγό του, ο Αλέξιος Κομνηνός συγκρότησε έναν στενό κύκλο εξ αίματος και εξ αγχιστείας συγγενών, με τους οποίους μοιραζόταν την εξουσία. Ακολουθώντας το παράδειγμα της μητέρας του, κανόνιζε γάμους ώστε να συγγενέψει με τους περισσότερους ευγενείς οίκους της αυτοκρατορίας.[20] Παρακάμπτοντας τους παραδοσιακούς αυλικούς τίτλους, ο Αλέξιος εφηύρε πολλούς νέους. Ο τίτλος του καίσαρα, ως τότε ανώτερος μετά τον αύγουστο, δόθηκε στο Νικηφόρο Μελισσηνό και το Νικηφόρο Βρυέννιο. Ο Αλέξιος όμως δημιούργησε ειδικά για τον αδελφό του Ισαάκιο τον τίλο του σεβαστοκράτορα, ο οποίος τοποθετήθηκε μεταξύ αυγούστου και καίσαρα.[21] Ο Ισαάκιος Κομνηνός υπηρέτησε πιστά τον αδελφό του, αντικαθιστώντας τον όταν εκστράτευε,[22] συλλέγοντας χρήματα,[23] συμμετέχοντας σε ανακρίσεις συνωμωτών[24] και εκπροσωπώντας τον στις σχέσεις με την Εκκλησία και την καταστολή των αιρέσεων.[25] Ο Μιχαήλ Ταρωνίτης (σύζυγος της αδελφής του Αλεξίου, Μαρίας) χρίστηκε πρωτοβεστιάριος και πανυπερσέβαστος, ο Αδριανός Κομνηνός πρωτοσέβαστος και ο Νικηφόρος Κομνηνός δρουγγάριος του στόλου και σεβαστός.[26]
Αυτό το καθεστώς οικογενειοκρατίας κατακρίθηκε ως ευνοιοκρατικό και άδικο προς τις υπόλοιπες αυτοκρατορικές οικογένειες. Ο Ιωάννης Ζωναράς κατηγορούσε τον Αλέξιο πως δεν αντιμετώπιζε το βασιλικό αξίωμα ως λειτούργημα, αλλά αντίθετα έβλεπε το κράτος ως προσωπική ιδιοκτησία, αγνοούσε τις αρχαίες παραδόσεις και φρόντιζε για τον πλουτισμό των οικείων του.[27] Από την άλλη βέβαια, κρίνοντας από τις πολυάριθμες[28] απόπειρες εναντίον του θρόνου και της ζωής του Αλεξίου, η ύπαρξη ενός ασφαλούς και έμπιστου θεμελίου της εξουσίας του ήταν πρωταρχικής σημασίας για την επιβίωσή του. «Κέρβεροι» όπως η Άννα Δαλασσηνή, η Ειρήνη Δούκαινα και ο Ισαάκιος Κομνηνός πιστώνονται σε πολύ μεγάλο βαθμό τη μακροημέρευση του Αλεξίου και το γεγονός ότι άντεξε πολύ περισσότερα πλήγματα από ότι άλλοι αυτοκράτορες.[29]
Κινήματα και αμφισβήτηση
Ορισμένα από τα εσωτερικά κινήματα ήταν τοπικά προσδιορισμένες απόπειρες απόσχισης, όπως του Θεόδωρου Γαβρά και του Γρηγορίου Γαβρά Ταρωνίτη[30] στον Πόντο, του Καρύκη στην Κρήτη και του Ραψομάτη στην Κύπρο. Άλλα προσπαθούσαν να εκμεταλλευτούν εξωτερικές απειλές, όπως ο Ψευδο-Διογένης με τους Κουμάνους. Πολλά όμως προήλθαν από άμεσο περιβάλλον του αυτοκράτορα. Κατά τη διάρκεια εκστρατείας κατά των Σέρβων (1093) Ιωάννης Κομνηνός, υιός του σεβαστοκράτορα Ισαάκιου και δούκας του Δυρραχίου, κατηγορήθηκε από τον Θεοφύλακτο, επίσκοπο Αχρίδας, για συνωμοσία εναντίον του αυτοκράτορα, όμως δεν είναι σαφές αν οι υποψίες ήταν βάσιμες.[31] Λίγο νωρίτερα ο Αλέξιος είχε αντιμετωπίσει τη συνωμοσία του Φράγκου Ουμπερτόπουλου και του Αρμενίου Αριέβη, οι οποίοι τιμωρήθηκαν με δήμευση και εξορία.[32]
Το 1094, κατά τη διάρκεια μιας ακόμη εκστρατείας προς τη Σερβία, ξέσπασε η συνωμοσία του Νικηφόρου Διογένη, υιού του αυτοκράτορα Ρωμανού, μία από τις σοβαρότερες για τον αυτοκράτορα. Η βασιλική του καταγωγή τον καθιστούσε ιδανικό σφετεριστή, και είχε πάρει με το μέρος του πολλούς ανώτερους αξιματούχους. Ο Νικηφόρος προσπάθησε να δολοφονήσει τον Αλέξιο δύο φορές, όμως το σχέδιό του αποκαλύφθηκε από τον Τατίκιο. Ο συνωμότης και ο συνένοχός του Κατακαλών Κεκαυμένος τυφλώθηκαν και εξορίστηκαν, ενώ οι υπόλοιποι αμνηστεύθηκαν.[33] Το 1101-2 αποκαλύφθηκε το σχέδιο δολοφονίας του αυτοκράτορα από τους Ανεμάδες, με τη σύμπραξη πολλών και επιφανών στρατιωτικών. Οι συνωμότες τιμωρήθηκαν με δήμευση και διαπόμπευση, η τύφλωσή τους όμως αποτράπηκε την τελευταία στιγμή, από την παρέμβαση της Άννας Κομνηνής και της αυτοκράτειρας Ειρήνης.[34]
Ο Αλέξιος Κομνηνός έδειχνε σε γενικές γραμμές ηπιότητα απέναντι στους συνωμότες και τους στασιαστές, καλώντας τους επανειλημμένα να μετανοήσουν, συγχωρώντας τους ή επιστρέφοντας τη δημευμένη περιουσία τους. Σπανιότατα επέβαλε την ποινή της τύφλωσης και ποτέ του θανάτου. Η εξουσία του αυτοκράτορα στηριζόταν στη συμμαχία των Κομνηνών με τις άλλες αριστοκρατικές οικογένειες, συνεπώς δε διακινδύνευε να τις αποξενώσει με μαζικές και σκληρές τιμωρίες. Η αντιμετώπισή του συνδύαζε την ελεημοσύνη με τον ευφυή πραγματισμό.
Αριστοκρατικός πατριωτισμός
Η μεταβολή την οποία έφερε ο Αλέξιος Κομνηνός είχε και ιδεολογική πτυχή. Η επικράτηση της αριστοκρατίας και η υποχώρηση της πολιτικής χειραφέτησης των αστικών στρωμάτων οδήγησε στην παγίωση νέων αξιών. Η αντιμετώπιση των εξωτερικών κινδύνων κινητοποίησε έναν αριστοκρατικό πατριωτισμό, ο οποίος ζητούσε να συσπειρώσει τον πληθυσμό για την απόκρουση των εισβολέων και την διαφύλαξη της Ορθοδοξίας. Αντίθετα όμως με τον αμυντικό συναγερμό των Ισαύρων, αυτός ο πατριωτισμός είχε ως φορείς τις αριστοκρατικές οικογένειες και όχι τους αγρότες-στρατιώτες.[35] Η ίδια η έμφαση στις στρατιωτικές ιδιότητες του αυτοκράτορα και τη μέτρηση της επιτυχίας με την ανάκτηση εδαφών[36] αποτελεί έκφραση αριστοκρατισμού, μαζί με το σεβασμό στην κληρονομικότητα και την ευγενική καταγωγή, το αυξημένο κύρος της οικογένειας και ενασχολήσεις όπως το κυνήγι.[37] Παρόλα αυτά δεν υπήρξε περιχαράκωση της αριστοκρατίας σε μία κλειστή τάξη κατά το δυτικό πρότυπο, και η παράδοση κάθετης κοινωνικής κινητικότητας δεν διακόπηκε.[38]
Είναι πολύ πιθανό πως το έπος του Βασιλείου Διγενή Ακρίτα στην παραλλαγή του Εσκοριάλ, να γράφτηκε επί Αλεξίου Κομνηνού. Οι ηρωικοί αγώνες του Ακρίτα εξέφραζαν, με αυτόν τον τρόπο, τον αγώνα των Βυζαντινών και του ίδιου του αυτοκράτορα και των οικείων του για την απελευθέρωση της Μικράς Ασίας από τους Τούρκους. Ο ίδιος ο Διγενής, παραλληλιζόμενος με τον αυτοκράτορα Ηράκλειο, τον Μέγα Αλέξανδρο και τους πολεμιστές αγίους, μετατρεπόταν σε λογοτεχνική αποτύπωση – ύμνο του Αλεξίου.[39]
Η ιδεολογία των Κομνηνών έχει δεχθεί κριτική, ως διακρινόμενη από έναν πνιγηρό συντηρητισμό που επιβαλόταν κατασταλτικά και κατέπνιγε τις καινοτόμες κοινωνικές δυνάμεις.[40] Από την άλλη όμως, έχει αναγνωριστεί ότι «αυτή η πολιτική είναι οπωσδήποτε έκφραση της κρίσιμης κατάστασης στην οποία βρέθηκε ένα μεγάλο έθνος, που είχε συνείδηση της κλονισμένης δόξας του και βρισκόταν κάτω από μια επικίνδυνη απειλή».[41]
*διεθνολόγος, κάτοχος μεταπτυχιακού τίτλου Βυζαντινής Ιστορίας.
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
[1] Magdalino, P., “Innovations in Power”, Alexios I Komnenos: Papers of the second Belfast Byzantine International Colloquium, 14-16 April 1989 (επ. Mullet, M., Smythe, D.), Belfast Byzantine texts and translations, Belfast Byzantine enterprises, 1996, σελ. 148.
[2] Αλεξιάς Γ.VI.1-VII.1.
[3] Αλεξιάς Γ.VII.2.
[4] Αλεξιάς Γ.VII.4-VIII.1, Ζωναράς ΙΙΙ.731.15-732.1.
[5] Αλεξιάς Γ.VIII.2.
[6] Ζωναράς ΙΙΙ.746.1-14, Γλυκάς 622.5-9.
[7] Runciman, S., “The End of Anna Dalassena”, Annuaire de l’ Institut de Philologie et d’Histoire Orientales et Slaves, 9, 1949, σελ. 517–524, Hill, B., “Alexios I Komnenos and the imperial women”, Alexios I Komnenos, σελ. 52.
[8] Μαμαγκάκης, Δ. Α., Ο αυτοκράτορας, ο λαός και η Ορθοδοξία: Αλέξιος Α΄ Κομνηνός (1081-1118), Κατασκευάζοντας την δημόσια αυτοκρατορική εικόνα, Διδακτορική Διατριβή, ΕΚΠΑ, Αθήνα 2014, σελ. 114-118.
[9] Αλεξιάς Γ.IV.5-7, Ζωναράς ΙΙΙ.733.4-16.
[10] Αλεξιάς ΣΤ.VIII.1-3.
[11] Ζωναράς ΙΙΙ.733.16-21.
[12] Αλεξιάς Α.XII.3. Πολέμης, Δ. Ι., The Doukai: A Contribution to Byzantine Prosopography, The Athlone Press, University of London, 1968, σελ. 61-63.
[13] Αλεξιάς ΙΒ.ΙΙΙ, ΙΓ.Ι.2, 4-10, ΙΔ.IV.1, ΙΕ.Ι.6, ΙΙ.4, ΙΙΙ.1.
[14] Αλεξιάς Ε.ΙΙ.1.
[15] Ζωναράς 747.2-16, Γλυκάς 622.9-15.
[16] Αλεξιάς Προίμιο 3, 4, Ζ.ΙΙ.6.
[17] Κ. Π. Καβάφης, Άννα Κομνηνή.
[18] Αλεξιάς ΣΤ.VIII.4-5, Ζωναράς ΙΙΙ.739.3-6.
[19] Ζωναράς ΙΙΙ.747.16-749.1, 760.18-762.16, Γλυκάς 622.15-19, Χωνιάτης 8-12 (σελ. 4-8).
Ορισμένοι ιστορικοί έκριναν δυσμενώς τη μεγάλη επιρροή της μητέρας και της συζύγου του Αλεξίου Κομνηνού, θεωρώντας το δείγμα αδυναμίας του αυτοκράτορα. Lemerle, P., Cinq Études sur le XIe siècle byzantine, Le monde Byzantin, Centre National de la Recherche Scientifique, Παρίσι, 1977, σελ. 298. Αντίθετα, η Β. Hill τονίζει πως η απομάκρυνση της Δαλασσηνής και η αποτυχία των σχεδίων της Ειρήνης Δούκαινας για τη διαδοχή τεκμηριώνουν πως ο Αλέξιος «δεν ήταν αδύναμος ενώπιον κανενός, αλλά αδίστακτος, έχοντας τη δύναμη να στερεώσει ένα αδίστακτο καθεστώς.» Hill, “Imperial women”, σελ. 50-51, 54.
[20] Magdalino, P., “Innovations in Power”, Alexios I Komnenos, σελ. 148-149.
[21] Ζωναράς ΙΙΙ.731.12-15.
[22] Αλεξιάς Δ.IV.1.
[23] Αλεξιάς Ε.Ι.5. Patlagean, E., Ο Ελληνικός Μεσαίωνας, Πατάκης, Αθήνα 2015, σελ. 311-316.
[24] Αλεξιάς ΙΒ.VI.3.
[25] Αλεξιάς Ε.ΙΙ.3, ΙΧ.5. Magdalino, P., “Innovations in Power”, Alexios I Komnenos, σελ. 152-153.
[26] Αλεξιάς Γ.IV.1-3. Kazhdan, A. P., Epstein, A. W., Αλλαγές στον Βυζαντινό πολιτισμό κατά τον 11ο και 12ο αιώνα, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1997, σελ. 117.
[27] Ζωναράς ΙΙΙ.766.9-767.10. Patlagean, Ελληνικός Μεσαίωνας, σελ. 316-318, Magdalino, P., “Innovations in Power”, Alexios I Komnenos, σελ. 150, Σταυρόπουλος, Β. “Βυζαντινός Ιστορικός Σκεπτικισμός: Παρατηρήσεις στη Πολιτική Ιστορία του 12ου αιώνα”, Αντίφωνο, 14/05/2016 (https://antifono.gr/, ανάκτηση ιστοσελίδας 20/09/2023). Για μία ερμηνεία η οποία κρίνει υπερβολική την άποψη του Ζωναρά για πλήρη αποκλεισμό της υπόλοιπης αριστοκρατίας, αλλά και αναγνωρίζει τις αντιφάσεις και την αστάθεια εντός της ίδιας της οικογένειας των Κομνηνών (με πιθανή προδοσία του αδελφού του αυτοκράτορα, Αδριανού Κομνηνού), βλ. Frankopan, P., “Kinship and the Distribution of Power in Komnenian Byzantium”, The English Historical Review, 122, 495, Φεβρουάριος 2007, σελ. 1-34.
[28] «πέρας δὲ ταύταις οὐκ ἦν». Γλυκάς 621.3-4.
[29] Hill, “Imperial women”, σελ. 51.
[30] Αλεξιάς ΙΒ.VII.1-4. Πουλτίδου, Επαναστατικά κινήματα, σελ. 72-75.
[31] Αλεξιάς Η.VII.3-VIII. Πουλτίδου, Επαναστατικά κινήματα, σελ. 46-53.
[32] Αλεξιάς Η.VII.1, Ζωναράς ΙΙΙ. 741.6-13.
[33] Αλεξιάς Θ.V.2-ΙΧ. Πουλτίδου, Επαναστατικά κινήματα, σελ. 53-61, Frankopan, P., “Challenges to Ιmperial Αuthority in the reign of Αlexios Ι Κomnenos: Τhe conspiracy of Νikephoros Δiogenes,” BSI, 64, 2006,, σελ. 257–274.
[34] Αλεξιάς ΙΒ.V-VI, Ζωναράς ΙΙΙ.745.8-20, Γλυκάς 622.1-4. Πουλτίδου, Β., Επαναστατικά κινήματα εναντίον των Κομνηνών (1081-1180), Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία, ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2013, σελ. 67-72.
[35] Γλύκατζη-Αρβελέρ, Ε., Η πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, Ψυχογιός, Αθήνα 2007, σελ. 88-89.
[36] Γλύκατζη-Αρβελέρ, Η πολιτική ιδεολογία, σελ. 104.
[37] Kazhdan, Epstein, Αλλαγές στον Βυζαντινό πολιτισμό, σελ. 166-183
[38] Kazhdan, Epstein, Αλλαγές στον Βυζαντινό πολιτισμό, σελ. 107.
[39] Μαμαγκάκης, Ο αυτοκράτορας, σελ. 404-424, Kazhdan, Epstein, Αλλαγές στον Βυζαντινό πολιτισμό, σελ. 186-190.
[41] Γλύκατζη-Αρβελέρ, Η πολιτική ιδεολογία, σελ. 89.
Εκδόσεις Πηγών
- Μιχαὴλ Γλυκᾶς, Βίβλος χρονική, έκδ. Michaelis Glykae Analles (επ. Bekker, I.), Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Weber, Βόννη 1836.
- Ιωάννης Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν, έκδ. Ioannis Zonarae Epitomae Historiarum (επ. Pinder, M., Buttner-Wobst, T.), Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Weber, Βόννη 1841-1897.
- Άννα Κομνηνή, Ἀλεξιάς, έκδ. Annae Comnenae Alexias (επ. Reinsch, D. R., Kambylis, A.), Corpus Fontium Historiae Byzantinae 40/1, 40/2, De Gruyter, Βερολίνο 2001.
