Γράφει ο Μάριος Νοβακόπουλος, διεθνολόγος
Το ζωικό βασίλειο αποτελεί από τα πλέον αγαπητά αντικείμενα της ανθρωπίνου παρατηρήσεως και στοχασμού. Ως κομμάτι ενός οικοσυστήματος, ο άνθρωπος έρχεται σε επαφή με τα ζώα ως θήραμα ή κυνηγός, ενώ κατά την αρχαία Γεωργική επανάσταση εξημέρωσε πλήθος από αυτά, για να του παρέχουν σταθερή τροφή ή για να τον βοηθούν στις εργασίες του. Αν και η δημιουργία πόλεων και ο αστικός τρόπος ζωής βρίσκονται μαζί μας εδώ και χιλιετίες, μέχρι πολύ πρόσφατα (σίγουρα πριν την εδραίωση της βιομηχανικής επαναστάσεως) η συντριπτική πλειοψηφία του πληθυσμού ζούσε σε κώμες και χωριά στην ύπαιθρο, όπου βασική απασχόληση ήταν οι αγροτοκτηνοτροφικές δραστηριότητες, το κυνήγι και η αλιεία. Ο μέσος άνθρωπος λοιπόν περνούσε τη ζωή του περιτριγυρισμένος από λογιών λογιών ζώα.
Τα ζώα πήραν στον ανθρώπινο νου μορφές και ιδιότητες πολύ πέραν των φυσικών τους. Έγιναν σύμβολα ή ενσαρκώσεις θεοτήτων, απέκτησαν ηθική υπόσταση, ενώ υπό τις επιταγές τους ανθρωπομορφισμού γίνονται πρωταγωνιστές παραμυθιών και ιστοριών, μιλούν, σκέπτονται και δίνουν πολύτιμα μαθήματα ζωής. Ο πιστός σκύλος, η σοφή κουκουβάγια, το υποχθόνιο φίδι και ο άγριος λύκος απαθανατίστηκαν στον λαϊκό και λόγιο πολιτισμό, καθώς με αφορμή τις συνήθειες και την σχέση τους με τον άνθρωπο κατέστησαν αρχέτυπα ιδιοτήτων, ηθών και τρόπων υπάρξεων. Οι παροιμίες και παρομοιώσεις βασισμένες στα ζώα συνεχίζουν να υπάρχουν, αν και σε μικρότερο βαθμό, μέχρι την σήμερον.
Στο άρθρο αυτό – ευελπιστούμε να ακολουθήσουν περισσότερα – θα εξεταστεί, με βοηθό την λαϊκή παράδοση αλλά και την φαντασία, ο συμβολικός χαρακτήρας ενός από τα πιο γνωστά και συχνά εμφανιζόμενα στον κόσμο του μύθου ζώα, της αλεπούς.
Η αλεπού, μετρίου μεγέθους αρπακτικό ζώο συγγενές του σκύλου και του λύκου, δεν αποτελεί εκ πρώτης όψεως σοβαρή απειλή για την ζωή του ανθρώπου. Δεν έχει τη δύναμη να τον κυνηγήσει ως θήραμα, ενώ κατά κανόνα τον αποφεύγει. Είναι όμως πανταχού παρούσα στο περιθώριο μεταξύ του χωριού και του δάσους, όπου παρενοχλεί τον άνθρωπο θηρεύοντας τα εξημερωμένα ζώα του, ήτοι όρνιθες και κουνέλια. Ρημάζει επίσης τα φρούτα και τα αμπέλια. Πάρα πολλές ιστορίες της αλεπούς περιστρέφονται γύρω από τους διαφόρους τρόπους που προσπαθεί να τρυπώσει μέσα στο κοτέτσι και να «λεηλατήσει» το βιός του αγρότη.
Εδώ ακριβώς έρχεται η βασική ιδιότητα της αλεπούς: η πονηριά. Η πολυμήχανη και ύπουλη «κυρά Μάρω» της ελληνικής λαογραφίας γνωρίζει πως δεν έχει τη δύναμη του κορυφαίου αρπακτικού, και φυσικά δεν έχει ελπίδα απέναντι στους οργανωμένους, οπλισμένους ανθρώπους. Έτσι λοιπόν θα καταφύγει στο τέχνασμα, στην επίθεση που είναι αθόρυβος και αστραπιαία. Στους διαφόρους μύθους η πονηριά της αλεπούς διογκώνεται πέρα από τις φυσικές τακτικές του ζώου: υποκρίνεται τη νεκρή ώστε να την προσεγγίσουν τα πουλιά και ύστερα να τους επιτεθεί ξαφνικά, ενώ στο γνωστό μύθο του Αισώπου πείθει τον κόρακα να τραγουδήσει, ώστε να του πέσει το φαγητό από το ράμφος και να το φάει εκείνη. Η πονηριά της αλεπούς είναι το βασικό της όπλο απέναντι στους τετραπόδους αντιπάλους της, τον λύκο (τον μέγιστο θηρευτή της αγρίας φύσεως) και τον σκύλο (τον φύλακα των κοπαδιών και πιστό σύντροφο του ανθρώπου). Το δίδυμο αλεπού-λύκος εμφανίζεται αρκετά συχνά, με την αδύναμη μα παμπόνηρη αλεπού να αντιπαρατίθεται στον ισχυρό μεν, κουτό δε «ξάδερφο» της.
Στην ελληνική αλλά και τη δυτική παράδοση εμφανίζεται η ιστορίας της «αλεπούς καλόγριας», η οποία υποκρίνεται πως μετανοεί για να παρασύρει τα πουλερικά σε ενέδρα (εδώ μπορεί να υπάρχει και συγκεκαλυμμένη κριτική προς τον κλήρο).
Στους περισσοτέρους μύθους η πονηριά της αλεπούς φέρνει μεν αποτελέσματα, όμως εν τέλει θα ηττηθεί από την προσπάθεια των ηρώων ή από κάποιον ακόμη πιο πονηρό (π.χ. τον πελαργό). Στην αρχαία Ελλάδα τονιζόταν πως η αλεπού λόγω της ευφυίας της έχει περίπλοκη σκέψη σε βαθμό που αποβαίνει βλαβερός. Όταν έρχεται ο κυνηγός, η γάτα απλά πηδάει στα κλαριά του δέντρου και κρύβεται, ενώ η αλεπού μέχρι να σκεφτεί ποιο από τα δεκάδες τεχνάσματα της θα ακολουθήσει, πιάνεται. Αυτή η αντίθεση υπερπολυπλοκότητος και πρακτικής απλότητος γίνεται και με τον σκαντζόχοιρο: «πολλά μεν αλώπηξ, εχίνος εν μέγα». Η αλεπού ακόμη δείχνει πως με την πονηριά κρύβει τις αποτυχίες της. Όταν για παράδειγμα δεν φτάνει τα σταφύλια που είναι ψηλά στο κλήμα, αρνείται πως απέτυχε λέγοντας πως έτσι κι αλλιώς «ήταν άγουρα», ενώ όταν χάνει την ουρά της στο δόκανο προσπαθεί να πείσει και τις υπόλοιπες να κάνουν το ίδιο, ώστε να μην νιώθει μόνο εκείνη μειονεκτικά.
Στον Μεσαίωνα, το μυθικό τέχνασμα της αλεπούς να κάνει τη νεκρή ώστε να προσελκύσει θηράματα παρομοιάστηκε με την τακτική του διαβόλου να εμφανίζεται ως άκακος, ώστε ευκολότερα να παρασύρει τον άνθρωπο στην αμαρτία και την απώλεια της ψυχής του.
Από την άλλη όμως, η αλεπού εκδικείται τον αετό που της έκλεψε τα μικρά βάζοντας φωτιά στο δέντρο του, ενώ όταν ο αγρότης επιτέλους την πιάνει και της βάζει φωτιά στην ουρά για να την βασανίσει, εκείνη τρέχει μέσα από τα χωράφια του, πυρπολώντας την σοδειά του. Όταν το άρρωστο λιοντάρι παρασέρνει τα άλλα ζώα στη σπηλιά του για να τα φάει, η αλεπού το αποφεύγει: «βασιλιά μου δεν έρχομαι να σε επισκεφθώ, γιατί βλέπω πολλά ίχνη ζώων να πηγαίνουν προς την φωλιά σου, κανένα όμως να απομακρύνεται από αυτήν».
Η αλεπού συμβολίζει εκείνον ο οποίος δεν πρωτεύει σε δύναμη, αλλά ξέρει να ελίσσεται και να κερδίζει από τους ισχυρούς, χωρίς να κινδυνεύει. Όταν η αλεπού, το λιοντάρι και ο γάιδαρος πάνε για κυνήγι (στα παραμύθια όλα γίνονται), ο γάιδαρος μοιράζει την λεία σε τρία ίσα μέρη, με αποτέλεσμα το λιοντάρι να τον σκοτώσει επί τόπου. Η αλεπού στη συνέχεια μοιράζει ξανά, αυτή τη φορά δίνοντας σχεδόν όλο το θήραμα στο λιοντάρι και κρατώντας λίγα. «Ποιος σε έμαθε να μοιράζεις τόσο δίκαια;», ρωτά ευχαριστημένο το λιοντάρι. «Η τύχη του γαϊδάρου», απαντά η πονηρή αλεπού.
Η αλεπού έχει σημαίνουσα θέση, σχεδόν πάντα συνδυασμένη με την πονηριά, στην παράδοση της δυτικής Ευρώπης, καθώς και της Άπω Ανατολής. Στην ιστορία του Πινόκιο, η αλεπού μαζί με την γάτα υποκρίνονται τους αναπήρους για να τους λυπηθεί ο κόσμος, ενώ παρασέρνουν την ξύλινη κούκλα και προσπαθούν να την εκμεταλλευτούν και να την φονεύσουν. Η αλεπού είναι δημοφιλέστατη σε παιδικές ιστορίες και ταινίες – μόνο η Disney την εμφανίζει πρωταγωνιστή σε δύο: στον Ρομπέν των Δασών και στην Αλεπού και το Κυνηγόσκυλο.
ΕΙΚΟΝΑ ΕΞΩΦΥΛΛΟΥ: Fox in the Reeds, Ohara Koson (1877-1945, Japan)
ΠΗΓΗ ΕΙΚΟΝΩΝ (μεσαιωνικά χειρόγραφα): The Medieval Bestiary
