Τετάρτη 20 Μαρτίου 2019

Ο συμβολισμός του Πλούτου στην Βυζαντινή στρατηγική


Γράφει ο Μάριος Νοβακόπουλος*

Ο πλούτος δεν χρειάζεται ιδιαίτερες συστάσεις, ούτε περίπλοκες, βαθυστόχαστες αναλύσεις απαιτούνται για να φανεί η δύναμη του.  Η κατοχή πόρων και χρήματος, η αυτάρκεια και η οικονομική ανεξαρτησία, η ασφάλεια σε δύσκολους καιρούς και οι ευκαιρίας ανάπτυξης βρίσκονται στο μυαλό όλων, είτε μιλάμε για έναν εργαζόμενο φοιτητή είτε για έναν πρωθυπουργό ή CEO πολυεθνικής.  Όσο και εάν ορθώς επισημαίνεται η απατηλή ρευστή μορφή του χρήματος, κανείς δεν αμφισβητεί πως οι υλικοί πόροι είναι εκ των ων ουκ άνευ στη ζωή.  Το άτομο, η οικογένεια, η επιχείρηση και το κράτος έχουν τα οικονομικά ως πρωτεύουσα μέριμνα τους, ενώ από εκεί συνήθως προκύπτουν οι πιο μεγάλες διαφωνίες, κρίσεις και ανταγωνισμοί.  Μία ανθηρή και σταθερή οικονομία αποτελεί τη βάση της κρατικής ισχύος, καθώς όχι μόνο εξασφαλίζει ότι το σύστημα λειτουργεί αποτελεσματικά, αλλά μπορεί να επηρεάζει και τον περίγυρο του.


Η Ανατολική Ρωμαϊκή αυτοκρατορία ήταν σχεδόν για όλην της την ύπαρξη, από τα πλουσιότερα κράτη της γης και σίγουρα το πρώτο της Χριστιανοσύνης.  Η ευνοϊκή θέση σε κόμβους εμπορίου, το σχετικά μεγάλο πληθυσμιακό και γεωγραφικό μέγεθος, η ύπαρξη πολλών πόλεων, η ανεπτυγμένη ναυσιπλοΐα που διαφύλασσε ένας ισχυρός στόλος, μαζί με τις πανάρχαιες βιοτεχνικές και καλλιτεχνικές παραδόσεις του ελληνορωμαϊκού και ανατολικού κόσμου, συνέβαλαν στη συγκέντρωση εντυπωσιακού πλούτου στο αυτοκρατορικό θησαυροφυλάκιο.  Πέρα από τις υποθέσεις του κράτους και του βασιλικού οίκου, πλουσιοπάροχα ζούσε η αριστοκρατία, η εμποροβιοτεχνική τάξη και ο ανώτερος κλήρος.  Ειδικά σε ευνοϊκές περιόδους, η οικονομική ευρωστία άγγιζε και ωφελούσε το σύνολο της κοινωνίας, οδηγώντας στο υψηλότερο μορφωτικό επίπεδο της εποχής.

Έχουμε αλλού αναφέρει πως ένα μεγάλο μέρος της στρατηγικής και της πολιτικής γενικότερα είναι επικοινωνία.  Το θέμα δεν είναι μόνο τι κάνεις ή τι μπορείς να κάνεις, αλλά και πως το επιδεικνύεις και διαφημίζεις.  Ο πλούτος δεν είναι μόνο ένα εργαλείο, αλλά ένα σύμβολο.  Για αυτό βασιλείς και κυβερνήτες κατασκεύαζαν πανάκριβα μνημεία, για αυτό σύγχρονες κυβερνήσεις ανταγωνίζονται ποια θα αναλάβει το επόμενο Μουντιάλ ή Ολυμπιακούς Αγώνες… μέχρι τους ιδιώτες που επενδύουν σε αυτοκίνητα, ρολόγια και ρούχα με ποσά πολύ μεγαλύτερα από όσο θα δικαιολογούσε η πρακτική ανάγκη.

Ο πλούτος συμβολίζει άνεση και επιτυχία.  Δημιουργεί ένα συναίσθημα ασφαλείας και σιγουριάς, στον κατέχοντα και στον θεατή.  Προβάλει υγεία, ζωτικότητα, αρμονία και τάξη.  Αν και συχνά αποτελεί δώρο της τύχης ή αποτέλεσμα κληρονομιάς, η οικονομική ευμάρεια υπαινίσσεται ευφυία, δημιουργικότητα και επιδεξιότητα σε κάποιον τομέα.  Οι Άραβες συγγραφείς μιλούν με θαυμασμό για τα εξαίσια έργα που έφτιαχναν Ρωμιοί χρυσοχόοι, αγγειοπλάστες, σιδηρουργοί, τεχνίτες και αρχιτέκτονες.  Ο πλούτος δεν είναι εύκολο να συσσωρευθεί ούτε να συντηρηθεί.  Οι άνθρωποι που τον κατέχουν μοιάζουν μακάριοι στα μάτια των υπολοίπων, προκαλούν δέος.  Απειράριθμες είναι οι αναφορές ταξιδευτών, εμπόρων και διπλωματών για το μεγαλείο της Κωνσταντινουπόλεως, μιας πόλης πιο λαμπρής, μεγάλης και πλούσιας από κάθε άλλη στην Ευρώπη.  Οι χρονικογράφοι της Δ’ Σταυροφορίας έλεγαν, με μια γενναιοτάτη δόση υπερβολής, πως τα τείχη της Νέας Ρώμης περιέκλειαν τα 2/3 του παγκοσμίου πλούτου.  Όταν οι Φράγκοι μπήκαν μέσα στην Πόλη και άρχισαν να την λεηλατούν, βασάνιζαν μέχρι και τους ζητιάνους για να τους αποκαλύψουν τους κρυμμένους θησαυρούς τους.  Δεν χωρούσε ο νους τους να υπάρχει Ρωμιός φτωχός!  Ο πλούτος και η εικόνα του δικαιολογούσαν την θέση της Ρωμανίας στην κορυφή της ιεραρχίας των βασιλείων, με τον ίδιο πως σε μία κοινωνία οι οικονομικές διαφορές και η επικοινωνία τους διαφοροποιεί τους έχοντες, τους μη έχοντες και τους ενδιαμέσους.

Από την οικονομική ευφορία προκύπτει ισχύς.  Ισχύς άμεση και έμμεση, σκληρή και ήπια.  Ο χρυσός (το διάσημο για την σταθερότητα και παγκόσμια κυκλοφορία ρωμαϊκό νόμισμα) υψώνει τείχη, πληρώνει και εκπαιδεύει στρατιώτες, ναυπηγεί πλοία, κτίζει έργα προνοίας και υποδομής: από την άλλη στέλνει δώρα, εξασφαλίζει συμμαχίες και αμβλύνει έχθρες.  Όλοι θέλουν να προσεταιριστούν ένα κράτος που ευημερεί-ξέρουν πως και εκείνοι θα ωφεληθούν μαζί του.  Η έκφραση «σε πουλάω και σε αγοράζω» θα πρέπει να πέρασε πολλές φορές από το νου των Ρωμαίων βασιλέων, αξιωματούχων και απεσταλμένων, όταν αντιμετώπιζαν ξένες δυνάμεις.  Με την κατάλληλη αμοιβή τρίτοι παράγοντες μπορούσαν να επιτεθούν στους εχθρούς της αυτοκρατορίας, ενώ ακόμη και σε περίπτωση ήττας και στρατιωτικής αδυναμίας, με αρκετό χρυσό ο αντίπαλος μπορεί να πειστεί να συνομολογήσει ειρήνη.  Αυτό το τελευταίο ενδεχόμενο ήταν συχνά ταπεινωτικό και οικονομικά οδυνηρό για τους Ρωμαίους, που κατά καιρούς αναγκάστηκαν να δώσουν ιλιγγιώδη ποσά σε Ούνους, Πέρσες, Άραβες και Βουλγάρους-έμοιαζε με φόρο υποτελείας.  Προτιμότερος όμως ο φόρος παρά η πλήρης ήττα και καταστροφή.  Ο τροχός θα γυρίσει και εν ευθέτω χρόνο οι ρωμαϊκές δυνάμεις θα πάρουν την εκδίκηση τους.

Όπως όλα τα υλικά πράγματα, το χρήμα και οι πόροι φθείρονται, γλιστρούν και χάνονται, δείχνοντας συχνά την ηθική και ψυχολογική γύμνια των πρώην κατόχων τους.  Όμως όταν υπάρχει ακμή, η ευμάρεια δίνει μία ψευδαίσθηση αιωνιότητος.  Μνημεία σαν την Αγία Σοφία στέκονται ακόμη μεγαλόπρεπα, διαλαλώντας την πίστη των Ρωμαίων στο Θεό και την εύνοια Του προς εκείνους.  Όταν οι Ρώσοι απεσταλμένοι επισκέφθηκαν για πρώτη φορά την Μεγάλη Εκκλησία, έγραψαν ενθουσιασμένοι πως δεν ήξεραν αν βρίσκονται στον ουρανό ή τη γη-εκεί μέσα σίγουρα κατοικεί ο Θεός.  Οι άριστα «σκηνοθετημένες» πομπές της βασιλικής αυλής στους δρόμους της Κωνσταντινουπόλεως, ο υπερυψωμένος θρόνος του αυτοκράτορος στα ανάκτορα περιστοιχισμένος από μηχανικά πουλιά και λιοντάρια που κελαηδούσαν και βρυχώντο, ξεπερνούσαν την εικόνα μιας πλούσιας και εξελιγμένης κοινωνίας.  Ειδικά στα άμαθα και στερημένα μάτια του νομάδος φυλάρχου, του Δυτικού φεουδάρχου και του Ρωμαίου χωρικού αυτά τα πράγματα έμοιαζαν εξωπραγματικά, υπερφυσικά σχεδόν.  Εν τέλει δεν πρέπει να ξεχνάμε πως ναι μεν ο χριστιανισμός, μέσα από τις γραφές και τους πατέρες, στηλιτεύει τον πλούτο και καλεί σε εγκράτεια, εθελοντική πενία και φιλανθρωπία, δεν λείπουν τα παραδείγματα όπου η ευμάρεια συνιστά ευλογία Κυρίου.  Βιαστικά θα αναφέρουμε «τα αγαθά του Αβραάμ και του Ισαάκ και του Ιακώβ», τα πλούτη που έχασε μα ύστερα ανέκτησε ο δίκαιος Ιωβ και την πολυτέλεια με την οποία προίκισε το Ναό ο προφητάναξ Σολωμών.

Από την άλλη μεριά τα πλούτη φέρνουν προβλήματα και μειονεκτήματα, αντιστάθμισμα στα όντως απτά οφέλη τους.  Η ευημερία σε καθιστά στόχο υπολοίπων, που συχνά θα θελήσουν να επωφεληθούν, να παρασιτήσουν (βλέπε τα καταστροφικά εμπορικά προνόμια της Βενετίας και των άλλων ιταλικών πόλεων) ή απλά να πάρουν τα αγαθά για τον εαυτό τους.  Ο φθόνος ακολουθεί την επιτυχία, αυτό είναι νόμος της φύσεως.  Η αρπαγή ή ο εκβιασμός χορηγιών και συμφερουσών συμφωνιών υπήρξαν η αφορμή για τις περισσότερες επιθέσεις που δέχθηκε η Ανατολική Ρωμαϊκή αυτοκρατορία.  Στο εσωτερικό μέτωπο, η ασφάλεια και η ευζωία που εξασφαλίζει η οικονομική ευρωστία μπορεί να διαφθείρουν.  Η ευδαιμονία φέρνει καλοπέραση, φιληδονία, τρυφηλότητα, αμαρτία, απουσία σκληραγωγήσεως και εξάσκησης των ενστίκτων της επιβιώσεως.  Όταν έρχεται η δύσκολη στιγμή, ο καλομαθημένος άνθρωπος (ή κοινωνία) συχνά βρίσκεται ευάλωτος.  Αυτές τις κατηγορίες περί μαλθακών, «θηλυπρεπών Ελλήνων» εξαπέλυαν κατά της αυτοκρατορίας οι εχθροί της, ιδίως οι Δυτικοί.  Ακόμη και οι άνθρωποι της ρωμαϊκής υπαίθρου διαμαρτύρονταν πως η καλοπέραση έχει κάνει τους Κωνσταντινουπολίτες εγωιστές και αδιάφορους για τα προβλήματα των ομοεθνών τους:

«Εσείς, τρυφεροί της Κωνσταντινούπολης πολίτες, δε νοιάζεστε για ό,τι συμβαίνει έξω από τις πύλες των τειχών.  Ουδέποτε επισκεφθήκατε τις μακρινές επαρχίες ή τις γειτονικές πόλεις να διδάξετε ευνομία.  Μένετε στην πόλη σας και φροντίζετε την ευζωία σας.  Σ’ αυτές στέλνετε μόνοι τους φορολόγους με δόντια θηρίων»

Τελικά αυτός ο κόσμος δεν άλλαξε και πολύ.  Απλά σήμερα αυτήν την απελπισία νιώθουν και όσοι μένουν στις πόλεις.

*φοιτητής διεθνών, ευρωπαϊκών και περιφερειακών σπουδών (mnovakopoulos.blogspot.gr)

Related Posts Plugin for WordPress, Blogger...

ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΑ

Πόσο ελληνική ήταν η βυζαντινή Μικρά Ασία; Εθνογραφική ανάλυση

Γράφει ο Μάριος Νοβακόπουλος* Η Μικρά Ασία είναι χώρος με κολοσσιαίο βάρος για τον ιστορικό Ελληνισμό και κυριαρχεί στο φαντασια...