Τι σημαίνει πολιτισμός; Σημειώσεις από το έργο του Fernand Braudel

Γράφει ο Μάριος Νοβακόπουλος*

Σημειώσεις από το βιβλίο του Γάλλου ιστορικού Fernand Braudel (1902-1985) "Η Γραμματική των Πολιτιμών", του 1963. Το βιβλίο εκδόθηκε στα ελληνικά το 2001 από το Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης

Η πρωταρχική έννοια του πολιτισμού

Η λέξη και η έννοια του πολιτισμού (civilisation) είναι πρόσφατη, προέρχεται από τη Γαλλία του 18ου αιώνος.  Αρχικώς νοείται ως το αντίθετο της βαρβαρότητος, τα εξευγενισμένα ήθη, οι καλοί τρόποι και η αγωγή, διάκριση πολιτισμένων και αγρίων.

Από τα γαλλικά διαδίδεται στις άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες.  Η ελληνική λέξη «πολιτισμός» είναι αρχαία και σήμαινε τα πολιτικά πράγματα, η χρήση της δε ήταν σπάνια.  Με τη σύγχρονη έννοια αποτελεί σύλληψη του Αδαμαντίου Κοραή το 1804 ως μετάφραση της γαλλικής civilisation.

Civilisation και culture, πολιτισμός και κουλτούρα:  Έννοιες που εμφανίζονται άλλοτε ως συνώνυμες και άλλοτε ως συμπληρωματικές.

• Υπό μίαν άποψη κουλτούρα συνιστά τις πνευματικές και ηθικές αξίες (ευγενής, ανώτερη) ενώ ο πολιτισμός τα υλικά, τεχνικά επιτεύγματα (ταπεινός, κατώτερος).
• Η αντίστοιχη διάκριση στον Μαρξ είναι μεταξύ υποδομών (ύλη) και εποικοδομήματος (πνεύμα), με τις πρώτες να ορίζουν το δεύτερο.
• Στην αγγλόφωνη ανθρωπολογία cultures είναι οι πιο πρωτόγονοι πολιτισμοί ενώ civilisations οι προηγμένοι και ανεπτυγμένοι.
• Στα ελληνικά υπάρχουν τα επίθετα «πολιτισμικός», που αφορά τις έννοιες με μεγάλο βάρος και σημασία για τον υψηλό πολιτισμό, και «πολιτιστικός», το οποίο αφορά απλούστερες εκφράσεις, π.χ. πολιτισμικό φαινόμενο-πολιτιστικός σύλλογος.

Το 1819 η λέξη civilisation αποκτά πληθυντικό αριθμό.  Εδώ σημαίνει το σύνολο των χαρακτηριστικών που παρουσιάζει η συλλογική ζωή μίας ομάδας ή μίας εποχής.  Ο όρος του πολιτισμού ως μίας, πανανθρώπινης έννοιας υποβαθμίζεται από την έμφαση στους διαφορετικούς πολιτισμούς.  Αντικαθίσταται εν πολλοίς από έννοιες όπως ανθρωπότητα και ανθρωπισμός.

Σήμερα, πολιτισμός (ενικός) ονομάζεται το σύνολο των κοινών κτημάτων της ανθρωπότητας, «όλα όσα δεν μπορεί να λησμονήσει ο άνθρωπος».

Με τη δυτική παγκόσμια κυριαρχία και την παγκοσμιοποίηση διαδίδονται παντού κοινές αξίες και πρότυπα.  Γίνεται λόγος για την πορεία ανάπτυξης ενός, παγκοσμίου πολιτισμού.

Η μελέτη του πολιτισμού είναι συνυφασμένη με τις άλλες επιστήμες του ανθρώπου

Πολιτισμός και Γεωγραφία

Όλοι οι πολιτισμοί μπορούν να εντοπιστούν στο χάρτη.  Η ανάπτυξη και η πρόοδος τους εξαρτώνται από τα πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα της τοποθεσίας τους.

Ο άνθρωπος διαμορφώνει το περιβάλλον με την εργασία του και η εργασία αυτή με τη σειρά της διαμορφώνει τον ίδιο.  «Παραγωγή του ανθρώπου από τον άνθρωπο» (Μαρξ).

Πολιτισμός σημαίνει συγκεκριμένες γεωγραφικές περιοχές, γη, βουνά, κλίμα, βλάστηση, ζώα.  Σημαίνει πλεονεκτήματα που προσφέρθηκαν αβίαστα στον άνθρωπο ή που τα απέκτησε με το μόχθο του → καλλιέργεια, κτηνοτροφία, κατοικίες, ρούχα, επικοινωνία, βιομηχανία κ.α.

• Δύο Ινδίες:  α) η Ινδία των τροπικών δασών, του πολύ υγρού κλίματος, των μελαμψών ανθρώπων, β) η Ινδία του μέσου ρου του Ινδού και του Γάγγη, με ξηρό κλίμα, ανοιχτόχρωμους και φιλοπόλεμους ανθρώπους.  Η αντίθεση σε αυτά τα δύο σύνολα κινεί την ινδική ιστορία (Γκετς). 
• Ποτάμιοι πολιτισμοί Νείλου (Αίγυπτος), Ινδού, Κίτρινου ποταμού (Κίνα), Τίγρη και Ευφράτη (Σουμέριοι, Βαβυλώνιοι, Ασσύριοι).
• Θαλασσοκρατικοί πολιτισμοί Μεσογείου:  Φοινίκη, Ελλάδα, Ρώμη.  Πολιτισμοί Βαλτικής, Βόρειας θάλασσας, Ατλαντικού ωκεανού.  Η σύγχρονη Δύση είναι σε μεγάλο βαθμό ατλαντικός πολιτισμός.
• Αυτά τα σχήματα είναι πολύ χρήσιμα, δε πρέπει όμως να παρασυρόμαστε σε μία αιτιοκρατική αναγκαιότητα-ντετερμινισμό.

Γιατί ορισμένα επιτεύγματα συναντώνται σε κάποιους πολιτισμούς και όχι σε κάποιους άλλους;

• Απάντηση Τόυνμπη:  ζήτημα «πρόκλησης και απάντησης», δηλαδή όσο μεγαλύτερες οι προκλήσεις τόσο πιο μεγάλη εργασία για την υπερνίκηση τους, άρα πρόοδος.  Η θεωρία αυτή πάσχει στο ότι ο πολιτισμός ανθεί στα εύκρατα κλίματα και όχι σε ερήμους ή ζούγκλες, σε πεδιάδες και ακτές όχι σε βουνά.

Κάθε πολιτισμός έχει τη δική του γεωγραφία, η οποία μπορεί να αφορά πράγματα όπως τη διατροφή του (σιτάρι για την Ευρώπη, ρύζι για την Κίνα), τα δομικά υλικά, τα υφάσματα.

Γεωπολιτισμική ενότητα είναι ένας γεωγραφικός χώρος όπου κυριαρχεί ένα σύστημα ορισμένων πολιτισμικών χαρακτηριστικών.

• Παράδειγμα:  Δυτικός πολιτισμός→Ευρώπη, Αμερική, Ωκεανία, Ρωσία.  Ευρώπη → Γερμανία, Μεγάλη Βρετανία, Γαλλία, Πολωνία κ.α.  Γαλλία → Οξιτανία, Βρετάνη, Νορμανδία, Κορσική κ.α.
• Τα όρια ενός πολιτισμού είναι λίγο ως πολύ συγκεκριμένα και σταθερά.  Η σταθερότητα όμως του γεωγραφικού χώρου στον οποίο είναι εδραιωμένος ένας πολιτισμός, και των ορίων του χώρου αυτού, δε σημαίνει στεγανότητα.  Τα πολιτισμικά αγαθά (υλικά, πνευματικά-τεχνολογίες, θρησκείες, τρόποι ένδυσης, τραγούδια) ταξιδεύουν προς όλες τις κατευθύνσεις και περνούν συνεχώς από τον ένα γεωγραφικό χώρο στον άλλο.
• Κάποτε η διαδικασία αυτή ήταν αργή λόγω της δυσκολίας στις επικοινωνίες και τις μεταφορές.  Τώρα είναι αστραπιαία.

Πολιτισμός και Κοινωνία

Δεν υπάρχει πολιτισμός που να μην εδράζεται επάνω σε μία κοινωνία, η οποία του δίνει ζωή με τις εντάσεις και με την πρόοδο της.  Αυτά τα δύο αναφέρονται στην ίδια πραγματικότητα και δε μπορούν να νοηθούν χωριστά.  Κοινωνική αλλαγή σημαίνει πολιτισμική αλλαγή.

Κοινωνία και κουλτούρα (κοσμοθεωρία), κοινωνία και υλικός πολιτισμός (π.χ. η Δύση είναι συνυφασμένη πλέον με τη βιομηχανική κοινωνία).

Οι πρωτόγονες κουλτούρες είναι καρπός ισοκρατικών κοινωνιών που βασίζονται σε σταθερούς, παγίους κανόνες.  Οι σύγχρονοι πολιτισμοί προέρχονται από κοινωνίες με ιεραρχημένες σχέσεις, αποστάσεις μεταξύ ομάδων, έχουν εντάσεις, κοινωνικές συγκρούσεις, πολιτικούς αγώνες, συνεχή εξέλιξη.

Οι προηγμένοι πολιτισμοί έχουν πόλεις.  Οι πόλεις είναι τα κέντρα του πολιτισμού, δεσπόζουν και απορροφούν την ύπαιθρο.  Είναι φύσει εξωστρεφείς και τείνουν προς την οικουμενικότητα και έναν οικουμενικά ομοιόμορφο τρόπο ζωής.

Κοινωνίες υποτυπώδεις (κατώτερες κουλτούρες) επιβιώνουν και εντός του χώρου προηγμένων πολιτισμών, όπως σε απομακρυσμένες περιφέρειες, απομονωμένες περιοχές της υπαίθρου, πολύ φτωχές ή ορεινές περιοχές κ.α.

Η κοινωνιολογική σκοπιά είναι απαραίτητη για τη διερεύνηση της ιστορίας του πολιτισμού.  Διαφορά κοινωνίας-πολιτισμού:  ο πολιτισμός αλλάζει πολύ πιο αργά και είναι δομή πολύ πιο μακροπρόθεσμη.

Πολιτισμός και Πολιτική Οικονομία

Κάθε κοινωνία και πολιτισμός εξαρτάται από οικονομικά, τεχνολογικά, βιολογικά και δημογραφικά δεδομένα.  Δηλαδή βασίζεται στους διαθεσίμους πόρους, την τεχνική καινοτομία και αποδοτικότητα, το επίπεδο υγείας, το προσδόκιμο επιβίωσης, την αναπαραγωγική ευρωστία.

Η σημασία του αριθμού:  για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα το μόνο εργαλείο, η μόνη κινητήρια δύναμη στη διάθεση του ανθρώπου ήταν ο ίδιος ο άνθρωπος:  αυτός κατασκεύασε τον πολιτισμό με τα ίδια του τα χέρια.  Αυτό άλλαξε με τη βιομηχανική εποχή.  Ο μεγάλος πληθυσμός και η ύπαρξη φθηνού εργατικού δυναμικού, ιδίως με τη μορφή της δουλείας, είναι αντικίνητρα για την τεχνολογική καινοτομία.

Οι επιπτώσεις των οικονομικών διακυμάνσεων:  η οικονομική ζωή παρουσιάζει συνεχείς διακυμάνσεις, άλλες μικρής και άλλες μεγάλης διάρκειας.  Αυτό επηρεάζει εξαιρετικά τον πολιτισμό:  το 18ο αιώνα υπάρχει στην Ευρώπη γενικώς ανάπτυξη που ευνοεί τη γέννηση του Διαφωτισμού, ενώ στο πρώτο μισό του 19ου αιώνος η μακροχρόνια αναδίπλωση συμπίπτει με τον ευρωπαϊκό ρομαντισμό.

Η οικονομική ζωή, είτε σε ανάκαμψη είτε σε ύφεση, παράγει σχεδόν πάντα πλεονάσματα:  για παράδειγμα, το σύνολο σχεδόν της αρχιτεκτονικής και καλλιτεχνικής κληρονομιάς μας προέρχεται από τεράστιες σπατάλες και ματαιοδοξίες, χωρίς τις οποίες δε θα υπήρχαν τόσα αριστουργήματα.  Ο πολιτισμός συνεπάγεται μία κάποια ανακατανομή χρήματος.  Για παράδειγμα το 18ο αιώνα η οικονομική άνθιση επέτρεψε στη γαλλική αριστοκρατία και αστική τάξη να γίνουν πάτρωνες πλήθους καλλιτεχνών και διανοουμένων, με αποτέλεσμα τεράστια πνευματική δημιουργία.

Αντίθεση μεταξύ πολιτισμού των ανωτέρων τάξεων και καθημερινού πολιτισμού της πλειοψηφίας.

Με τη βιομηχανική εποχή αναπτύσσεται μαζικός-συλλογικός πολιτισμός, με όλο και περισσότερους ανθρώπους να μετέχουν στην παιδεία, να αλλάζουν κοινωνική τάξη και να έχουν πολιτικό λόγο.  Αυτό γίνεται σταθερά στη Δύση, όμως δημιουργούνται νέες ανισότητες με τον Τρίτο Κόσμο.

Πολιτισμός και Συλλογική (Κοινωνική) Ψυχολογία

Ποικίλη ορολογία:  συλλογικός ψυχισμός, νοοτροπία, συνειδητοποίηση, διανοητικός εξοπλισμός.

Ένας πολιτισμός διέπεται από αξίες, προκαταλήψεις, φόβους, ιδανικά, ταμπού, ιερά και ανίερα, πράγματα, ήθη, νόρμες και παραδόσεις.

Αυτές οι ψυχολογικές δομές είναι το λιγότερο διαδόσιμο στοιχείο των πολιτισμών και αυτό που κατ’ εξοχήν τους απομονώνει και διακρίνει από άλλους.  Είναι εξαιρετικά ανθεκτικές στο χρόνο.

Μία από τις σημαντικότερες και κεντρικότερες τέτοιες δομές είναι η θρησκεία.  Σε όλους τους πολιτισμούς βρίσκεται στην καρδιά της νοηματοδότησης της ζωής και του σύμπαντος.  Μόνο ο δυτικός πολιτισμός, από την αρχαία Ελλάδα μέχρι σήμερα, ανέπτυξε σταθερή και ευρεία ορθολογιστική παράδοση, η οποία ναι μεν δε συγκρούστηκε πάντοτε και απαραιτήτως με τη θρησκεία, συνέβαλε όμως η Δύση να γίνει ο πρώτος απομαγευμένος πολιτισμός.  Ακόμη και σήμερα όμως ο χριστιανισμός αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της δυτικής ζωής, ακόμη και για τους μη πιστεύοντες, διότι έχει διαποτίσει πάρα πολλές αντιλήψεις και συνήθειες, έστω και εάν το αποτύπωμα του δεν είναι άμεσα εμφανές.

Συνέχεια: Τι λέει ο Fernand Braudel για το Ισλάμ: Η δυτική τύφλωση που πληρώνουμε σήμερα

*φοιτητής διεθνών, ευρωπαϊκών και περιφερειακών σπουδών (mnovakopoulos.blogspot.gr)